Modern.az

Azərbaycan dili fərdlər arasında birlik yaradır – III YAZI

Azərbaycan dili fərdlər arasında birlik yaradır – III YAZI

31 May 2018, 10:16

Buludxan Xəlilov,

Dil Komissiyasının üzvü,

filologiya üzrə elmlər doktoru, professor

Söznən nəfəs alan, dili duyan, dil adlı xəzinənin bərəkətini artıran şair və yazıçılardan fərqli olaraq, bu xəzinədən istifadə etməyi bacarmayanlar da var. Onlar dil adlı xəzinədən istifadə etməyi bacarmadıqlarına görə heç özləri də bilmirlər ki, dildən nə istəyirlər. Gah dilə hücum edir, onu yaralayır, gah da dilin qayda-qanunlarıni pozur, gözdən salmaq istəyirlər. Onlar problemi özlərində deyil, dildə axtarırlar. Belə olduğundan “Altun yumurtlayan toyuq” hekayəsi yada düşür. Hekayənin məzmunu belədir: Təmiz bir adamın toyuğu hər gün xalis bir altun yumurtlarmış. Adam bir gün fikirləşir ki, toyuğun gündə bir altun yumurtlaması azdır. Fikirləşir ki, toyuğun qarnında bir xəzinə var, həmin xəzinəyə sahib olmaq lazımdır. Belə hesab edir ki, gündə bir altun yumurtanın sahibi olmaqdansa, birdəfəlik xəzinəyə sahib olmaq daha yaxşıdır. Ona görə də toyuğun başını kəsir, toyuğun qarnında, qursağında xəzinə axtarır. Ancaq heç bir xəzinə tapmır. Beləliklə, hər gün toyuğun yumurtladığı bir altundan da, toyuqdan da olur. Bu mənada bəzən dilimizi boğazlayanlar, dilin başına oyun açanlar, dil adlı xəzinənin necə xərclənməsini bacarmayanlar dilin özünü qiymətdən salırlar. Belə olanda dil ağrıyır, ah-nalə edir, əziyyət çəkir.


Sözlərdən, kəlmələrdən kimin istifadə etməsi və ona kimin ruh, can verməsi əsas məsələlərdən biridir. Sözlər, kəlmələr neytral halda dayanıb gözləyirlər. Gözləyirlər ki, onlardan kim və necə istifadə edəcəkdir. Sözlərdən, kəlmələrdən kimin istifadəsi və necə istifadəsi dilin möcüzəli aləmini üzə çıxarır. Dil lüğət tərkibindəki sözlərin, kəlmələrin və onların istifadəsi hesabına qüdrətli olur. Şairlər, yazıçılar dil adlı sənətin möcüzəli aləminə bir cür ruh, can verir, musiqişünaslar tamam ayrı cür boya qatırlar. Dilin ən ümdə möcüzələrindən biri şeirin musiqi dilinə, nəğməyə çevrilməsidir. Hər hansı bir dildə yaranan şeirlərin bir qismi uzun əsrlər boyu musiqi alətlərinin müşahidəsi ilə söylənmiş və oxunmuşdur. Bu da təbii ki, şeirə, yəni şeirdəki sözə, geniş mənada dilə bir gözəllik vermişdir. Dilin, eləcə də dildəki sözlərin, kəlmələrin gözəlliyini və duyumunu musiqi alətlərinin səsləri daha da güclü etmişdir. Təsadüfi deyil ki, qədim yunanlılar sözü “lir” adlı sazla, iranlılar “rud” adlı çalğı aləti ilə, türklər “saz”la söyləmiş və bunların köməyi ilə dilin, sözün, kəlmənin duyumunu artırmışlar. Dilə, sözə, kəlməyə musiqi qatmağı hələ ibtidai insanlar anlamış və bunu həyat tərzinə çevirmişlər. Laylalardan, nanaylardan başlamış ta bugünkü mahnılara qədər, bunların hamısı bir həqiqəti təsdiq etmişdir ki, dillər şeir dili olub-olmamalarına görə də bir-birindən fərqlənmişdir. Bu mənada Azərbaycan dilinin bir möcüzəsi də onun şeir dili olmasıdır. Azərbaycan dilinin musiqiyə yatımlı olması onun şeir dili olması ilə bağlıdır. Hər dil şeir dili ola bilmir. Azərbaycan dilinin şeir dili olması bu dilin möcüzəli xüsusiyyətlərindən biridir. Bu möcüzəyə qol-qanad verən Azərbaycan dilinin səs quruluşunun ifadəli olması, ahəng ünsürünün üstünlük təşkil etməsi, avazlanmanın, intonasiyanın yüksək rol oynamasıdır. Həm də Azərbaycan torpağının, iqliminin, coğrafiyasının özəllikləridir. Biz Azərbaycan dilinin yaratdığı bütün möcüzələrə görə bu torpağa, iqlimə, coğrafiyaya borcluyuq. Azərbaycan dilinin yaratdığı möcüzələrin təkamülündə azərbaycanlıların tarixboyu yaşadıqları torpaqlar da vətən torpağı kimi dilimizin dialektlərini, şivələrini, ləhcələrini formalaşdırmaqda yenə də dilin möcüzəsinə xidmət etmişdir. Yəni azərbaycanlıların yaşadıqları torpağın, vətənin coğrafiyası, iqlimi, relyefi, təbiəti dilin möcüzə yaratmasına müsbət təsirini göstərmişdir. Dialektal səs çeşidlərinin, sözlərin və onların mənalarının yaranması azərbaycanlıların yaşadıqları ərazilərin, vətənin coğrafi təbiəti, iqlimi, relyefi ilə bağlı olmuşdur. Bir sözlə, coğrafi mühit, iqlim, relyef dilin yaratdığı möcüzəyə xidmət etmişdir.


Azərbaycan dilinin şeir, musiqi, nəğmə dili olmasını xalq mahnıları, el mahnıları da təsdiq edir. Xalq mahnılarında, el mahnılarında şeirin ruhu ilə musiqinin bir-birini tamamlaması nəticə etibarilə dili sevdirir. Azərbaycan dilinə sevgi həm də xalq mahnılarından, el mahnılarından qidalanır. Məsələn, “Qalalı” xalq mahnısını necə sevməmək olar? Axı burada şeirlə musiqi bir-birini tamamlayır:

Bu gün ayın üçüdür

De gülüm nanay, ay naninay.

Girmə bostan içidir,

Yar girmə bostan içidir.

Dodaqların bal şəkər,

Dilin badam içidir.

 

Qız, belin incədir, incə,

Ləblərin qönçədir, qönçə.

 

Dam üstədir damımız.

De gülüm nanay, ay naninay.

Qoşadır eyvanımız.

Sən ordan çıx, mən burdan

Kor olsun düşmanımız.


Yaxud “Sona bülbüllər” xalq mahnısında şeirlə muisiqinin vəhdətini görməmək mümkün deyil:

Su atdım hara dəydi, sona bülbüllər?

Əlim divara dəydi, sona bülbüllər.

Dilim-ağzım qurusun, sona bülbüllər

Nə dedim yara dəydi, sona bülbüllər?

 

Elə yar-yar deyirlər

Heç məni demirlər

Elə bil yar deyiləm

Heç məni dindirməz.


Azərbaycan dili şeir, musiqi, ruh dili olduğu üçün Üzeyir Hacıbəyli istedadı ilə yanaşı, dilin öz imkanlarından istifadə edərək “Leyli və Məcnun”, “Şah Abbas və Xurşid banu”, “Əsli və Kərəm”, “Harun və Leyla”, “Rüstəm və Söhrab”, “Koroğlu” operalarını, “Ər və arvad”, “O olmasın, bu olsun”, “Arşın mal alan” komediyalarını yazmışdır. Bununla da Üzeyir Hacıbəyli sübut etmişdir ki, Azərbaycan dili bədii ruhu olan dildir. Azərbaycan dili təmiz və müqəddəs xalq zövqünə və istəklərinə uyğun dildir. Azərbaycan dili dərin milli və sosial köklərə malik olan dildir. Azərbaycan dili musiqi dili ilə danışmağı bacaran dildir. Azərbaycan dili şeir, musiqi, ruh dili olmaqla Üzeyir Hacıbəylinin xidmətləri sayəsində (yazdığı operalar və komediyalarla) Yaxın Şərq ölkələrində və bir sıra digər xarici ölkələrdə tanınmış, şöhrət qazanmış dildir. Azərbaycan dili xalqın tarixini, yaradıcı təfəkkürünü əks etdirən dildir.

 

Son

Facebook
Dəqiq xəbəri bizdən alın!
Keçid et
Ukraynadan Rusiyaya ardıcıl zərbələr: Vəziyyət kritikdir