Fikrət Şiriyev: “Mən özümü Bakı Dövlət Universitetinin fanatı adlandırmaq istərdim”
Modern.az saytı uzun illərdir Bakı Dövlət Universitetində (BDU) dərs deyən dilçi alim, bu ali təhsil ocağının Həmkarlar İttifaqının sədri Fikrət Şiriyevlə müsahibəni təqdim edir.
- BDU-nun Həmkarlar İttifaqının sədri, müəllim, dilçi alim, şair, jurnalist... Sizi fərqli formalarda təqdim etmək mümkündür. Amma maraqlıdır, siz öz baxış bucağınızdan özünüzü necə təqdim edə bilərsiniz?
- Mən özümü Bakı Dövlət Universitetinin fanatı adlandırmaq istərdim. Universitet mənim həyatımdır! Mənim həyatımda olan digər sadaladıqlarınız və demədikləriniz universitetin fonu ətrafında olanlardır. Təbii ki, ailə, dostlar, övladlar, nəvələr kimi digər amillər də var, amma mən ömrümün-günümün çox hissəsini keçirdiyim universitet üzərində daha çox dayanmaq istəyirəm. Qeyd etdiyiniz alimlik, bədii yaradıcılıq, məmurluq kimi digər titullar universitetin çevrəsində olan məsələlərdir. Təvazökarlıqdan uzaq olsa da, deyim ki, mən universiteti yaxşı qiymətlərlə başa vurmuşam. Bakının ən qədim məktəblərindən birini-56 saylı orta məktəbi bitirmişəm. O məktəb 1884-cü ildə Bakıda neft istehsalı olan ərazidə - Qara şəhərdə qurulmuş ilk məktəblərdən biri idi. Biz oranı bitirən zaman həmin məktəbin 90 illiyi tamam olurdu. Bu müddət ərzində məktəbin 9 ən yaxşı ( hər on ilə bir nəfər olmaqla) məzununun adı məktəbin tarix lövhəsindən yazılmışdı. Fəxr edirəm ki, 90 il ərzində olan ən yaxşı 9 məzundan biri də mən idim. Bunu nə üçün deyirəm. Bəlkə də mən başqa sahəyə maraq göstərsəydim, böyük maddi imkanlara malik olardım, yaxud daha firavan şəraitdə yaşaya bilərdim. Ancaq mənə elə gəlir ki, bu, mənim mənəvi zövqümün təminatçısı olan BDU ilə müqayisə olunmayacaq dərəcədə çox cılız olardı. Universitetdə işləmək mənim üçün böyük xoşbəxtlikdir. Universitetin ziyalı təbəqəsi ilə həmişə qürur duyuram. Biz başqa təşkilatlarla, müəssisələrlə daim ünsiyyətdə oluruq. Amma bizim universitetdə olan kollektivçilik, böyük-kiçik münasibəti, səmimiyyət, qarşılıqlı hörmət amili və s. mənə elə gəlir ki, başqa heç yerdə bu dərəcədə yoxdur. Xoş və çətin günlərdə hamı bir-birinə həyan dayanır, bayramlarda təbrikləşirik, bir-birimizi axtarırıq və s. Bax, burada belə gözəl bir ailə ənənələri mövcuddur. Bütün bu və digər arqumentlərə görə təkrar edirəm ki, Universitet mənim həyatımdır!
- Artıq 35 ildən çoxdur ki, BDU-da işləyirsiniz. Sizi bura bağlayan əsas amillər hansılardır?
- İnsan daim yenilik axtarır, nəsə təzə bir şey görmək, eşitmək istəyir. Universitetin ən böyük üstünlüyü odur ki, burada daim yenilənmə prosesi gedir, yeni nəsillər gəlir, yeni alimlər yetişir, yeni əlaqələr yaranır, hər bir təkrarlanan hadisə də yeni formada olur və s. Maraqlı məqamlardan biri də budur ki, 5 il əvvəl dərs dediyin tələbəni hansısa yüksək dövlət postunda görə bilir, onun həyatda qazandığı uğurların şahidi olursan. Yaxud üstündən uzun illər keçəndən sonra dərs dediyin tələbə hardasa qarşına çıxır, adını da unutduğun həmin adam sənə elə hörmətlə yanaşır ki, sanki o illərdə edə bilmədiyinin əvəzini qaytarır. Beləcə müxtəlif aspektlərdən yanaşmaq olar, ona görə inanmıram ki, universitetdən doymaq mümkün olsun. Həm intellekt, həm də fiziki baxımdan daim yenilənmə gedən sağlam bir cəmiyyətdə çalışırıq. Hərdən Abel müəllim də bunu qeyd edir, bizim universitetdə əməkdaşlı-tələbəli 22 mindən artıq insan var. Bu, bir rayonun əhalisi qədərdir. Əgər nəzərə alsaq ki, onlar aktiv yaşdadırlar, yəni yaşları, əsasən 17-dən 70-ə qədərdir və burada heç bir güc strukturu fəaliyyət göstərmədən 10 illərdir ciddi bir hadisə baş verməyib, bunu da ağılla, intellektlə bağlamaq lazımdır. Sadə məsələ deyil, kollektivimiz təxminən 100 il müddətində formalaşıb. 2 ildən sonra BDU-nun yaranmasının 100 illiyi tamam olacaq. Bu illər ərzində BDU möhtəşəm bir ocaq kimi yetkinləşib. Bunda təbii seçim amili çox mühüm rol oynayıb. Məsələn, yalnız hər bir kəndin, məktəbin yox, hətta rayonun ən yaxşı şagirdi bizim universitetə daxil ola bilib. Onların arasından seçilən ən yaxşı tələbə də universitetdə işləmək üçün saxlanılıb. Ona görə də ölkənin ən yaxşı müəllimləri burada fəaliyyət göstərib. Ən ağıllı gənclərlə ən yaxşı müəllimlərin vəhdəti olub. Səbəblərdən biri də budur ki, ötən əsrin 80-ci illərinə qədər əmək haqqının yüksəkliyinə görə BDU ölkədə bütün təşkilatlardan fərqlənib. Bizdə kafedra müdiri, professorlar o vaxt 500 manat maaş alırdı. Bunu indiki pulla müqayisə edəndə 10 dəfə artıq hesab etmək olar. O vaxt Azərbaycanda ən yüksək maaşı rayon rəhbərləri alırdı, təqribən 320 manat. Amma universitetdə professorun əmək haqqı 500 manat idi. Özünüz universitetin cazibə qüvvəsini təsəvvür edin.
- İndi necədir vəziyyət?
- Bizim universitetin 80-cı illərin sonu, 90-cı illərin əvvəllərində çətin dövrləri oldu. Vaxt oldu ki, universitet professorunun əmək haqqı cəmi 2 “şirvan”a düşdü, bu da təxminən 20-30 dollar demək idi. Müəllimlərin arasında xarici ölkələrə üz tutub gedənlər, başqa gəlirli iş sahələri ilə məşğul olmağa başlayanlar oldu. Ailələrinin və özünün insan kimi tələbatını nəzərə alsaq, bunu təbii hesab etmək lazımdır. İndi şükür ki, həmin dövrü keçmişik. Hazırda da BDU ali təhsil ocaqları arasında ən yüksək əmək haqqı ödəyən müəssisələrdəndir. Bizdə bu gün dosentlərin, professorların, kafedra müdirlərinin orta əmək haqqı təxminən 1000 manatdır, yəni 80-ci illərə gəlib çatmışıq, hətta 2 dəfə ötmüşük, ancaq bu günün tələbləri başqadır. Əlbəttə, bundan da çox - 2000 manata yaxın əmək haqqı alanlar da var. Bu gün bizim müəllimlərimizin əksəriyyətinin gəlir mənbələri beynəlxalq qrantlarla, proqramlarla bağlıdır. Beynəlxalq proqramlara qoşularaq elmi layihələr vasitəsilə yaxşı qazanc əldə edə bilirlər. Məhz buna görə də BDU müəllimlərindən elələri var ki, onların aylıq haqqı təxminən 5000-6000 manat arasında dəyişir. Hər halda yenə də ən yaxşılar bizim universitetdə toplaşıb. Bu gün universitetin təxminən 3000 nəfər ştatda olan əməkdaşı var. Ölkənin tanınmış alimlərini, ziyalılarını tədris prosesinə cəlb edirik. Məsələn, daxili işlər naziri Ramil Usubov, xarici işlər naziri Elmar Məmmədyarov, Qafqaz Müsəlmanlar İdarəsinin sədri Şeyxülislam Hacı Allahşükür Paşazadə kimi şəxslər universitetimizin müəllimləridirlər. Yəni onlar bizim tədris prosesində iştirak edirlər. Nümunə üçün cəmi bir neçə ad sadalasam da, universitetdə onlarla belə tanınmış şəxs, ali struktur rəhbərləri, akademiklər var. Ramil Usubov Hüquq fakültəsinin Dövlət imtahan komissiyasının sədridir. Eyni səlahiyyəti Elmar Məmmədyarov Beynəlxalq münasibətlər ixtisasında, professor Paşazadə isə İlahiyyat fakültəsində icra edir. Bütün tələbələr, necə deyərlər, onların süzgəcindən keçərək həyata vəsiqə alırlar. Ölkəmizin çox tanınmış ziyalıları, Milli Məclis sədrinin birinci müavini professor Ziyafət Əsgərov, AQUPDK-in sədri professor Hicran Hüseynova, MSK-nın sədri professor Məzahir Pənahov və bir çox digərləri bizdə kafedra müdiridirlər. Milli Məclisin 11 üzvü, AMEA-nin 20 həqiqi və müxbir üzvü müəllimlərimizdir. Fərəhlidir ki, belə tanınmış ziyalılar tədris prosesində iştirak edirlər. Bu universitetin reytinqinin, nüfuzunun göstəricisidir. Ancaq Həmkarlar Təşkilatının rəhbəri kimi cavab versəm, bir az da yaxşısını arzuladığımı deyərəm. Bütün dünyada milli universitetlər ölkənin səviyyəsinin göstəricisi, həm də sabahının təminatçısı hesab edilir. İstərdim ki, yenə də ən yüksək əmək haqqı Universitetlərdə olsun: ən güclü məzunlarımız ən yaxşı yeni nəsilləri yetişdirmək üçün bizdə qalsınlar, onları cəlb edən yalnız nüfuzlu və tarixi bir yerdə işləmək olmasın, tələbatlarını təmin etmək üçün xarici şirkətlərə üz tutmasınlar.
- BDU-nun tələbəsi olmusunuz. Maraqlıdır, sizin dövrün tələbələri ilə indiki tələbələr arasında hansı fərqlər var. Həm də bir müəllim kimi indiki gəncləri necə qiymətləndirirsiniz?
- Çox yaxşı! İntellektli, ağıllı, tədbirli, özünə inamlı! Fikrimcə, dünyadakı insanları optimist və pessimist olaraq iki hissəyə bölmək mümkündür. Hər bir hadisəyə münasibətdə də insanların rəftarı belədir. Bəzi insanlardan müasir gənclik haqqında soruşanda onları tənqid edirlər, əvvəlkilərin daha yaxşı olduğunu bildirirlər. Yəqin bilirsiniz, bizim eradan əvvəl 3350-ci ildə yazılmış "Prissanın papirusu" dünyada ən qədim kitab hesab olunur. Həmin papirusun müəllifi gəncləri əxlaqsız, tənbəl və tərbiyəsiz adlandırır, “bizim vaxtımızda belə deyildi” yazır. Gördüyünüz kimi, beş min ildən də artıq vaxt keçsə də, heç nə dəyişməyib. Bu gün də narazı adamlar var, dünən də olub, sabah da olacaq. Amma mən belə deməzdim. Düzdür, mən özümü çox optimist hesab etmirəm, amma realist insanam. Bu günkü gənclik heç də bizim dövrün gəncliyindən geri qalmır. Müəyyən fərqli amillərin olduğunu danmaq olmaz. Biz o vaxt müəllimin mühazirələrinə diqqətlə qulaq asıb onun ətrafında hazırlaşıb cavab verirdik. Amma bu gün internet vasitəsilə müəllimin dediyi mühazirədən daha geniş məlumatlar əldə etmək olur. O zaman bilik əldə etmək üçün yalnız müəllim və kitab var idi. İndi görün nə qədər geniş imkanlar mövcuddur. Mənə elə gəlir ki, indiki tələbələrin beyni daha sürətlə çalışır. İnsan beyni təsəvvür etdiyimizdən xeyli çox yükgötürmə qabiliyyətinə malikdir və belə olduğu halda da daha yaxşı çalışır. Məsələn, çox torpaq götürüb daha uzağa ata bilməzsən, yük az olsa onu daha uzağa ata bilərsən. Amma insanın beyni bu cür fiziki nümunələrdən fərqlidir. Daha çox yük götürəndə daha yaxşı çalışmağa başlayır. İnsanlar çox oxuduqca, beyin daha çox yükləndikcə yaddaşlı, məntiqli və mühakiməli olurlar. Oxumaq, öyrənmək insan beyninin yanacağıdır. Bugünkü gənclər daha çox informasiya qəbul etmək baxımından o illərin gənclərindən irəlidədirlər, deməli, türklər demişkən “kafaları daha yaxşı çalışır”. Deməli, sağlam məntiq gənclərin xeyrinə qərar qəbul etməyə əsas verir. Təbii ki, mühazirələrinə qulaq asmayan tələbələrdən narazılıq edən müəllimlər də var. Belə halda o müəllimlər “indiki uşaqlar fərqlidir, heç bizə qulaq asmırlar” kimi fikirlər səsləndirirlər. Halbuki, onlar bəlkə də, mühazirələri zəif olan müəllimlərdir və bu gün “ondan çox bilən” tələbəni qane etmirlər və s. Bu başqa bir söhbətin mövzusudur.
- Tələbə-müəllim münasibətlərində o vaxt sərhəd var idi, amma indi azadlıqdır. Siz necə düşünürsünüz, hansı daha faydalıdır?
- Məncə, tələbə müəllim arasında sərhəd olmamalıdır. Mən tələbələrimlə dostluq edirəm, hətta Facebook-da, WhatsApp-da onlarla yazışır, müəyyən məsləhətlər verirəm. Bunun nəticəsi daha faydalı olur. Gənclərə müstəqillik vermək lazımdır. Bu zaman onlardan daha çox şey almaq olur. Öz təcrübəmdən deyə bilərəm ki, tələbələrlə biz açıq müzakirələr edib tədris proqramında olan bəzi problemləri müəyyənləşdirə bilirik. Dərs dediyim fənn üzrə onların təklif və iradlarını dinləyirəm. Bu məsələləri kafedra səviyyəsində də müzakirə edib həllinə çalışırıq. Digər tərəfdən uşaqlarla dost və ya valideyn kimi davranan zaman onlar tədris prosesinə daha maraqlı və həvəsli olurlar. Fikrimcə, məhəbbət hər şeyin ən yaxşı çarəsidir. Axı qorxduğun adamı, ya səndən qorxan adamı sevə bilməzsən. Sevməsən də, onun dediyi fənni sevə-sevə öyrənə bilməzsən. Qorxudan öyrəndiyin isə ən yaxşı halda imtahana qədər, qiymət alana kimi səninlədir... Hər halda səmimi münasibətlər həm müəllimlərin, həm də tələbələrin xeyrinədir. Dünyanın inkişaf etmiş ölkələrində cəmiyyəti irəli aparan əsas mühərrik universitetlərdir. Çünki universitetlər yeni nəsil formalaşdırır və bilik, elm daim inkişaf edir. Dünya universitetlərinin təcrübəsi göstərir ki, müəllim tələbə arasındakı münasibət səmimi olduğu təqdirdə universitet daha böyük uğurlara nail olur.
- Sosial şəbəkələri vurğuladınız. “Əkinçi”də belə bir cümlə var idi: Zəmanə sənə saz ola bilmirsə, sən zəmanəyə saz ol. Maraqlıdır, siz zəmanəyə saz ola bilirsinizmi? Sosial şəbəkələr, texnologiya dövrünə uyğunlaşma prosesiniz necə oldu?
- Mənə elə gəlir ki, bu zəruri bir şeydir. Bu günkü nəsil elektron vasitələrlə daha tez dil tapa bilir. Bizim yaşda olan adamlar üçün bu məsələ bir az çətindir. Mənim beş yaşında nəvəm telefonu da, kompüteri də məndən yaxşı idarə edir. Halbuki, 55 il fərqimiz var. Amma bilirəm ki, kompüterdən, sosial şəbəkələrdən istifadə etməsəm, müəyyən şeylərdən geri qalacam. Səməd Vurğunun təbirincə desək:
Bütün arzularım gülür yarına,
Xəyaldan ilhamlar almamaq üçün;
Baxıram Leninin kitablarına,
Dəstədən geridə qalmamaq üçün.
O dövrdə tələb belə idi, Leninin kitablarına baxmayan gərəkli sayılmırdı. Doğrudur, bu, siyasi məsələ idi, ancaq dövrlə uyğunlaşmaq baxımından şair haqlı idi. Şükür ki, daha obyektiv seçim etmək mümkün olan bir dövrdə yaşayırıq. İnternet vasitəsilə böyük dünyaya açıla, çox geniş məlumatlar ala və ağıllı seçimlər edə bilirik. Mənim yaşımda olan insanlar da başa düşür ki, əgər biz internet dünyasından yararlanmasaq fərqli dərəcədə geri qalacağıq. Bu səbəbdən mütləq uyğunlaşmaq lazımdır.
- Sosial şəbəkələrdən hansı məqsədlə istifadə edirsiniz?
- Mənimçün ciddi vaxt problemi var, ona görə orda da vaxt itirmək istəmirəm. Axırıncı dəfə 15-20 gün qabaq Facebook-a girmək imkanım olub. Amma sosial şəbəkələrdən məlumat almaq, cəmiyyətdə baş verən müəyyən hadisələrə münasibət bildirmək üçün istifadə edirəm. Bəzən ağa qara deyiləndə, haqsızlıq baş alıb gedəndə mən də müzakirələrdə öz ziyalı fikrimi deyirəm, ümidlə ki, ağıllı insanlara köməyim dəyər. Mən də bu fikirdəyəm ki, sosial şəbəkələr çox iti bir ülgücə bənzəyir: ağıllı həkimin əlində kimisə ölümdən xilas edə bilər, dəlinin əlində neçə insanı yaralaya bulər. Sovet dönəmində halal adamların evlərini yıxan imzasız məktublat yazılardı, indi müəllifi bilinməyən yazıların müəllifləri sosial şəbəkələrdə o vaxtlardakından çox-çox bəd əməllər törədirlər.
- Sosial şəbəkə demişkən, orada belə bir şeir bəndi paylaşmışdınız:
Yaşamıram özümçün
Daim basa-basdayam.
Gah tədbirdə, qəbulda
Gah da ki, iclasdayam.
Onlar da olmayanda
Ya toyda, ya yasdayam... Belə başa düşürük ki, özünüzü işə fəda etmisiniz...
- Yox, yox! Qətiyyən belə deyil! Hərçənd ki, şair demişkən, “can fəda eyləməyən eşqi müqəddəs bilməz!”. Bir şeyi müqəddəs hesab etmək istəyirsənsə, özünü fəda eləməkdən çəkinmə! Əslində mən öz həyatımdan narazı deyiləm. Ətrafımda olan insanlar, dostlarım da bilirlər ki, mən bu rejimdə yaşamağa artıq alışmışam. Başqa cür olanda darıxıram. Gərgin rejimdə yaşamağı xoşlayıram. Məsələn, bazar günləri guya istirahət etməliyəm. Amma həmin gün də rahat dayana bilmirəm. Daha doğrusu, ancaq iş görəndə rahatlıq tapıram. Təbiətim belədir, məndən asılı olan bir şey deyil. Bayaq qeyd etdim ki, insanlar pessimist və optimist olaraq iki yerə bölünür. Digər tərəfdən həm də insanları işgüzar və tənbəl olaraq da iki yerə bölmək olar. Təbii ki, zəhmətsevər adamlar bu dünyada daha böyük uğurlara imza atırlar. Bu, bəlkə də zamanın düzgün istifadə olunmasından irəli gəlir. Bir var 50-60 illik ömrün hər günündə 10 saat faydalı işlə məşğul olub cəmdə təxminən 20 il nəticən olsun, bir də var həftədə 1 saat nə isə edib cəmi heç100 günlük də göstəricin olmasın. 20 il 100 gündən nə qədər irəlidirsə, insanlar arasındakı nəticə fərqi bir o qədərdir. Aydın olsun deyə, belə deyim: elə bilin ki, iki səyyah yol gedir, biri gündə 10 kilometr, o biri həftədə 1 kilometr getsə, 40 ildən sonra nə qədər fərq olar? Zaman da belədir. Allahın insana verdiyi ən qiymətli nemət həyatdır, onun da meyarı zamandır. Adam var ki, həyatını ancaq kef məclislərində, domino oynamaqla, televizor qarşısında, yaxud buna bənzər digər formalarda, necə deyərlər, vaxtı öldürməklə keçirir. Elə bil məqsədi odur ki, ancaq birtəhər vaxt keçsin və axşam olanda da yatsın, sonra yenidən eyni hadisələr davam eləsin... Mənim fikrimcə, günün 10-15 saatını məhsuldar keçirmirsənsə, bu Allaha da xoş gəlməz. Onun verdiyi nemətə niyə xor baxasan? Dinimizə görə müqəddəs hesab edilən nemətlər var, biz də onların qədrini bilirik və yaxud bilməyə çalışırıq. Amma dərin düşünəndə zaman hər nemətdən qat-qat irəlidir. Bu qiymətli varlığı insanlara, dostlara, ailəyə, qısası cəmiyyətə, onun faydasına həsr etməyin tərəfdarıyam.
- Bəs siz zamandan düzgün istifadə edə bilirsiniz?
- Hər halda çalışıram. Bunu “ideal edə bilirəm” demək düzgün olmaz. Çünki hər bir insanın çatışmayan cəhətləri var. Bəxtiyar Vahabzadənin bir beyti var:
Mənim də kəsirim az deyil, şəksiz,
Dünyanı asmışam əsəblərimdən.
Bircə sözümü də ancaq ürəksiz,
Boğazdan yuxarı deməmişəm mən.
Deyə bilmərəm ki, mən vaxtı ən yaxşı bölən adamlardanam. Amma vaxtdan səmərəli istifadə etməyə çalışanlardanam. Dostlarıma, ətrafımdakı insanlara, universitet müəllimlərinə vaxt ayırmağı bacarmaq istəyirəm. Yeri gəlmişkən deyim ki, universitetdə təxminən 3000 nəfərə yaxın adam işləyir. Bunların böyük əksəriyyətinin ad günlərini bilirəm və həmin tarixlərdə o adamlara zəng edib təbrik edirəm. Hətta doğum günlərində məndən zəng gözləyənlər də var. Məsələn, bu yaxınlarda Kimya fakültəsinin əvvəlki dekanı, hazırda kafedra müdüri olan professor Eldar Əhmədovun ad günü idi. Mən də Bakıda deyildim və imkanım olmadı zəng etməyə. Bir gün sonra zəng etdim, dedi ki, mən sənin zəngini dünən gözləyirdim. İnsanlar məndən bunu gözləyirlərsə, deməli bunu etməliyəm. Kiminsə xeyir işində və ya çətin məqamlarında iştirak etməyəndə özümü günahkar hesab edirəm. Əlbəttə, bununla bərabər həm də ailə qayğıları var. Onlara müəyyən diqqət yetirmək lazımdır. Nəvələrim məni çox gözləyirlər. Çalışıram ki, onlar üçün həyat daha maraqlı olsun. Ümumiyyətlə, ailəyə zaman ayırmaq mütləqdir. Ona görə mən də sutkanın 25 saat olmasını arzulayanlardanam. Digər tərəfdən onu da dəqiq bilirəm ki, vaxtı düzgün bölməyənlər onun azlığından şikayətçi olurlar!
- Ailə demişkən, Fikrət müəllim, bu haqda da məlumat verə bilərsinizmi? Neçə övladınız, nəvəniz var?
- Üç nəvəm var. Qızım 2006-cı ildə ailə həyatı qurub. Ləman adlı böyük nəvəmin 10 yaşı var. (nəvələrinin şəkillərini göstərir). Onun qardaşı Yunusa qudamın adını qoyublar. Çox mehriban, şirin uşaqdırlar. Bir də oğlumun oğlu var, o da başqa aləmdir! Maraqlı məsələ odur ki, ona mənim adımı qoyublar. Səmimiyyətlə deyim ki, uşaqlarım mənə sürpriz edib bu adı qoyublar. Mən tamam ayrı ad hazırlamışdım, fikirləşirdim ki, filoloq olduğuma görə bəzi dostlar, qohumlar bu barədə məsləhətləşdiklərinə görə, uşaqlarım da fikrimi öyrənəcəklər. Ancaq bir az ayrı cür məni təəccübləndirdilər və qəribə hisslər yaşadım... Nə isə... Adıyla böyüsün! Həmin hisslər hətta şeirə çevrildi. Düzdür, mən şair deyiləm, amma ürəyim dolu olanda bəzən belə şeylər olur:
Düşünürdüm məndən olmaz bir daha,
Nə yaxşı ki, bu gümanım səhv oldu.
Mənə yeni qayğı yaradan kəsin,
Necə oldu bu gəlişi kef oldu?!
Hər bir şeyi alt-üst etdi gör necə,
Bu təzada dözməliyəm beləcə!
Min dil bilən mən mininci dərəcə,
Bir söz bilməz bu, birinci növ oldu!
Dəyən kimi bu dünyanın havası,
Gecə,gündüz edir qarın davası.
Azdır bəyəm başımızın ağası,
Bu da gəlib hamımıza şef oldu?!
Bir az qabaq güman idi, şəkk idi,
Onsuz olmur dünyanı görmək indi...
Altı milyard adam içdə tək idim,
İndi təzə Fikrət Şiriyev oldu.
Bax belə bir şeir yazdım nəvəmə. Mənim soyadım bir az nadir soyadlardandır. Ona görə də demək olar ki, bu ad və soyadda adam dünyada yox idi. İndi ikinci Fikrət Şiriyev var. Belə bir varlıq dünyaya gəlib. Yeri gəlmişkən, onun haqqında bir şeir də oxuyum. Deməli mənim qızım həkimdir. Həm də, Allah saxlamış, intellekti yüksək olan qızdır. O, sözlə-sənətlə də maraqlanır. Bilirsiniz də, adətən uşağa babanın adını qoyanda həmin adla müraciət etmirlər ona. Bu nəvəmə də uşaq vaxtından “Can” deyirlər. Adını demirlər ki, guya məndən ayıbdır. Milli mentalitetdən irəli gələn məsələdir də, nə demək olar? Fidan da bir gün mənə Baba Pünhanın məşhur qəzəlindən bir misra göndərdi: ”Sənə çox can dedim, ey can, can olub neyləmisən?”. Bildiyiniz kimi, qəzəl vəfasız sevgilidən şikayət kimi yazılıb. Qızım bunu mənə göndərib dedi ki, “ata, mən “Can”a aid bir şeir göndərirəm, sən də bu misranın ardını başqa cür yaz, ona aid maraqlı bir şeir olsun”. Mən də belə bir nəzirə yazdım:
“Sənə çox can dedim, ey can, can olub neyləmisən?”
Sən gələndən həyatım əlvan olub, neyləmisən?!
Mənim məftunluğuma çox da təəccüb eləmə,
Səni görcək yad özü heyran olub, neyləmisən?!
Bir il əvvəl səni təsvir eləmək müşkül idi,
Gör o vaxt dünya necə üryan olub, neyləmisən?!
Heç kəsə qıymadığım vaxt da əlimdən alınıb,
Elə xəlvətcə sənə qurban olub, neyləmisən?!
Hələ bu bir tərəfə, əldən almısan adımı,
Bir adım indi iki ünvan olub, neyləmisən?!
Sən onun da işini səkkiz aya zay elədin,
Neçə min il çalışıb şeytan olub, neyləmisən?!
Mən təsəvvür edirəm beş-on ilə nə olacaq,
Cəmisi 8 aya mehman olub neyləmisən?!...
Babanın həm qaqaşı, qəlbi, canı, həm adaşı,
Hələ bunla yanaşı Elxan olub neyləmisən?!
Elxan oğlumun adıdır. O, mənim üçün həm də Elxandır. Bəlkə də, buna şeir demək mümkün deyil, amma ürəyimi boşaldıram. Bununla bağlı bir fikrimi də bölüşüm. Mən düşünürəm ki, hər insan dünyaya bir missiya ilə gəlir. Əgər bir insan dünyaya bənnalıq üçün gəlibsə, onu da etməlidir. Gedib çəkməçiliklə məşğul olsa, ordan xeyir tapa bilməz. Sanki Allah hər kəsə bir proqram verib dünyaya göndərir. O cümlədən bədii yaradıcılıqda da bu belədir. Mən çox insanın taleyi haqqında oxumuşam. Məsələn, qeyri-adi istedad sahibi Salvador Dali yazıb ki, mən bir rəsm əsəri çəkib bitirəndən sonra dünyanın ən xoşbəxt adamı oluram. Ola bilər, bu onun düşüncələridir. Amma oxuyub başqa adamların taleyində də bunu müşahidə etdim. Rəssamlar, heykəltəraşlar, şairlər və ya başqa sənət adamları işlərini bitirəndən sonra mənəvi rahatlıq tapırlar və belə deyək, işləri avand olur.
Doğrudur, məmur olan kəsin bədii yaradıcılıqla məşğul olması bir az qəribə görünə bilər. Ancaq mən çox vaxt şeiri daxilən dolanda, müşahidə etdiyim, rastlaşdığım hadisələr, necə deyərlər , “ürəyimi partladanda” yazıb yüngülləşirəm:
Hərdənbir çaşırıq biz vəzifədə,
Hədləri aşırıq biz vəzifədə.
Saxta təbəssümə,tosta, tərifə,
Maça alışırıq biz vəzifədə...
Və yaxud:
...Onu allah yaradıb iş verə, şeytanlıq edə,
Yoxdur heç bir tikə də ar, bəbəyindən bilinir.
Maç edəndə düşünərsən, bu da insandı, xuda,
Necə ki, keyfiyyətli şar göbəyindən bilinir.
O gün üstü-başını, sir-sifətin nar gördüm,
Demə, nadan elə bir nar yeməyindən bilinir...
Hələ 2-ci sinifdə oxuyarkən ilk şeirim çap olunub. Amma bir az yaşa dolduqdan, dünyanı dərk etdikdən sonra Əli Kərim, Bəxtiyar Vahabzadə kimi şair ola bilməyəcəyimi anladım. Əgər belə olmayacaqsa, Sabir Rüstəmxanlı demişkən, “şairlik nəyimə gərəkdir mənim,” deyib peşəkar şair olmaq fikrindən əl çəkdim. Ancaq ürəyim dolan vaxtlar şeir yazmaq istəyirəm. Bunu etməyəndə özümü pis hiss edirəm, bütün işlərim tərs gəlir. Qəribə səslənsə də, doğrusunu deyim ki, şeir yazandan sonra özümü çox rahat hiss edirəm, elə bil işlərim də avand olur. Sanki mən bunu etməliyəm... Bu qədər... Görün nəvələr haqda sualdan hara gəlib çıxdıq?..
- Şeir yazmaqla yanaşı Siz jurnalist kimi də fəaliyyət göstərmisiniz. Amma bu peşədən uzaqlaşmağınızın səbəbini o dövrün çətinlikləri ilə əlaqələndirmisiniz. İndiki hal olsaydı necə, jurnalist kimi fəaliyyət göstərərdinizmi?
- Bugünkü bəzi üzdəniraq jurnalistlər kimi “fəaliyyət göstərməyə” nə var ki? Bax, gördünüzmü, Sizdən gələn kimi jurnalist ixtisasınızın olub-olmadığını soruşdum. Bu, mənim narahat olduğum məsələlərdəndir. Bilirsiniz ki, bu gün jurnalistika ilə kim istəyirsə məşğul ola bilir. Hətta heç ali təhsili olmayan, yaxud peşəsi kənd təsərrüfatı, mühəndislik üzrə olanlar da jurnalist kimi “fəaliyyət göstərirlər”. Əlbəttə, sənəti başqa olub, peşəkar jurnalist olmağı bacaran insanlar da var, bunu inkar etmək olmaz. Cəmiyyətimizdə həmişə istedadlı, yaxşı yazan jurnalistə ehtiyac var. Əlbəttə, yaxşı olardı ki, bu adam peşəkar olsun. Yaxud Şirməmməd Hüseynovun, Yalçın Əlizadənin, Cahangir Məmmədovun, Şamil Vəliyevin və digər şəxsiyyətlərin mühazirələrini dinləsin, heç olmasa onlarla bir neçə gün ünsiyyətdə olsun. Digər tərəfdən jurnalistlik də, şairlik, rəssamlıq kimi bir Allah vergisidir. Mən isə seçim qarşısında qalsaydım, bəlkə də yenə filologiyanı seçərdim. Çünki filologiya jurnalistika və buna yaxın digər humanitar sahələrin köküdür. Həmin ixtisaslar filologiyadan ayrılan budaqlardır. Məsələnin kökünə yaxşı bələd olandan sonra peşəkar jurnalist də ola bilərsən.
- Fikrət müəllim, jurnalistika demişkən, bir dilçi alim kimi hazırkı Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin dili sizi qane edirmi?
- Demək olmaz ki, tam qane etmir, əlbəttə, əksər hallarda bu, yaxşıdır. Lakin bəzən televiziya qarşısında oturanda ən mükəmməl adamların nitqlərində belə səhvlər görürəm, bunu da filoloji xəstəlik hesab edirəm. Ümumiyyətlə, bu barədə mənim subyektiv fikirlərim var. Mənə elə gəlir ki, nitq mədəniyyəti fənni ali məktəblərdə strateji bir fənn kimi tədris edilməlidir. Heç olmasa, ali təhsilli insanlar mükəmməl danışmağı bacarmalıdırlar. Bir halda ki, kimlərəsə efirə çıxıb milyonların qarşısında danışmaq səlahiyyəti verilir, onlar daha səlis danışmalıdırlar. Bu məsələ ilə bağlı məni narahat edən məqamlar çoxdur. Bir-iki deyil ki, deyim düzəltsinlər. Məsələn, biri ağzını açan kimi “ilk öncə” deyir. Ya “ilk” de, ya da “öncə”, bunlar eyni şeydir axı. Yaxud birindən müsahibə alanda görürsünüz ki, hardasa 40-a yaxın “yəni” sözündən istifadə edir. Belə olmaz axı. Dilin öz qayda-qanunları var. Belə onlarla, yüzlərlə misal çəkmək olar. Xüsusilə şou proqramları aparanlar Azərbaycan dilində düzgün danışmırlar. Bəlkə də müəyyən kefiyyətlərinə görə onlara üstünlük verirlər, amma buna baxmayaraq bütün hallarda dilin qaydalarına əməl edilməlidir.
- Təkcə jurnalistlər deyil, hazırda sadə vətəndaşlar da özünü ifadə etməkdə çətinlik çəkirlər. Bu problemi aradan qaldırmaq üçün nə etmək lazımdır?
- Bu, çox maraqlı və məni narahat edən məsələdir. Əlbəttə, söhbət professional natiqləridən, yaxud peşəsi danışmaq olan adamlardan yox, adi insanlardan gedirsə, deyim ki, bunun kökündə bir neçə məsələ var. Sovet dövründə bizi belə öyrədirdilər, biz də dərin düşünəndə görürdük ki, bu məsələ müəyyən qədər dilimizin sintaktik xüsusiyyətləri ilə bağlıdır. Məsələn rus dilində “mən kəndimizin sonundakı məktəbə gedirəm” deyən zaman mübtəda və xəbər yanaşı işlənir, sonra ikinci dərəcəli üzvlər. Bütün Hind-Avropa dillərində bu belədir. Belə danışmaq nisbətən asandır, çünki ikinci dərəcəli üzvləri yarımçıq işlətmək də olar. Vay odur ki, mübtədanı müəyyən şəxsdə başlayasan, o qədər ikinci dərəcəli üzv olsun ki, sonda xəbəri hansı şəxsdə işlətməli olduğun yadından çıxsın. Azərbaycan dilində mübtəda cümlənin əvvəlində, xəbər sonunda olur. “Mən”lə “gedirəm” sözü arasında kifayət qədər söz yerləşə bilir. Bu baxımdan bizim dildə danışmağın müəyyən çətinlikləri var. Təyin, mübtəda, tamamlıq, zərflik, xəbər ardıcıllıqla düzülməli və yerində olmalıdır. Bu, insanın beynində gedən çox mürəkkəb prosesin nəticəsidir. Əvvəllər düşünürdüm ki, rus vətəndaşının, yaxud ingilis, alman, fransızın dili asandır və buna görə onlar fikrini asanlıqla ifadə edirlər. Amma son illərdə türklərin müsahibələrinə fikir verirəm, görürəm ki, onlar da çox sərbəst danışırlar. Halbuki qohum dillərik və eyni sintaktik quruluşa malikik. Deməli problem mübtəda və xəbərin bir-birindən aralı olmasında deyil. Problem insanların özündən qaynaqlanır. Nitq mədəniyyətinə meydan verilməli, bu barədə tədris düzgün qurulmalıdır. Əsas məsələ isə insanların kitab oxumamasıdır, beynini lazım olduğu qədər qidalandırmamasıdır. Bayaq dedim, başqa formada təkrar edirəm, insan beyni istirahət üçün yaradılmayıb, o, daim yüklənməlidir, əgər yüklənmirsə, dəyərli, gərəkli məlumatlar qəbul edib onları mütəmadi təhlil etmirsə, onun, necə deyərlər, kütləşməsi təbii haldır.
- Əgər ünsiyyətdə olduğun insanın nitqinə, tez-tez işlətdiyi ifadələrə fikir versən, o zaman həmin insanın xarakteri, düşüncəsi haqqında düzgün nəticələr çıxara bilərsən. Necə düşünürsünüz, siz də nitq mədəniyyəti ilə məşğul olan biri kimi insanları tanıma məsələsində digərlərindən bir addım öndəsinizmi?
- Əlbəttə, kiminsə nitqinə fikir verərək insanı tanımaq mümkündür. Amma mənim kimdənsə bir addım öndə olduğumu demək düzgün olmazdı. Bilirsiniz, bayaq da qeyd etdiyim kimi, filoloq olmağın digər peşə adamlarından üstün cəhətləri, əlbəttə, var. Burda sözün fonetikasından tutmuş sintaktik struktruna qədər-hər şey haqqında bilgili olursan və çox maraqlı məqamlar ortalığa çıxır. Məsələn, qarşındakı adamın hansı regiondan olmasını asanlıqla müəyyən edə, yaxud onun beyninin nə qədər çalışdığını, intellekt səviyyəsini anlaya bilirsən. Yaxud işlətdiyi sözlər vasitəsilə peşəsi, dünyagörüşü haqqında bəzi təsəvvürlərə sahib olursan. Bu, filoloqların peşə vərdişləridir. Filologiya fakültəsini bitirənlərin əksəriyyəti bu cür məqamlardan agahdırlar. Necə deyərlər, insanı geyiminə görə qəbul edib, ağlına görə yola salırlar. Ağıl da 90 faiz dil vasitəsilə ifadə olunur.
- Fikrət müəllim, bildiyimiz qədər universiteti sizə doğma edən səbəblərdən biri də həyat yoldaşınız Rəna xanımla ilk tanışlıq yeri olmasıdır... Bu tanışlıq necə oldu?
- Çox incə və üstündən xeyli vaxt keçmiş məsələlərə toxunursunuz. Gərək yaddaşımın tozunu çırpıb xatırlayım...O vaxt sənəd vermək üçün universitetlərin özünə müraciət etmək lazım gəlirdi və bu məsələ indiki onlayn imkanlardan çox uzaq kifayət qədər mürəkkəb bir proses idi. Mən də universitetin tədris hissəsində işləyirdim, deyim ki, “sənəd vermək prosesinə” az-çox müdaxilə edə bilən adamlardan biri idim. İş yoldaşlarımdan biri yaxınlaşdı ki, ondan bir tanışı qohumuna sənəd verməkdə köməklik xahiş edib. Mümkündürsə, o qız sabah 11-də gələcək. İmtina edə bilmədim. Hər şey də sabah 11-də oldu... O, qapını açıb məni xəbər aldı. Mən başımı qaldırıb ona baxdım, otağımıza hər gün girən onlarla adamdan fərqli nəsə hiss etdim, sanki qeyri-adi hadisə baş verdi... Ancaq özümü toxtadıb müəllim kimi aparmağa çalışdım və onun sənədlərini verməyə getdik. İndi həmin hadisədən 36 il keçir, iki övladımız, üç nəvəmiz var, dünyanın müxtəlif imtahanlarından keçmişik, ancaq o anları xatırlayanda yenə birtəhər oluram... Hələ də yadımdadır, həmin gün o, qırmızı paltar geymişdi, indiyədək gördüyüm qızların içində ən gözəli idi... O an illərdir arzuladığım, ideallaşdırdığım insanın Rəna xanım olduğunu hiss etdim və qərarımı həmin andan qətiləşdirdim. Sonralar bildim ki, bu qız tanınmış bir adamın qızıdır, onun ailə qurmaq vaxtı deyil, bu barədə heç düşünmürlər də... Bu məsələ ilə bağlı çox çətinliklərim olsa da, ondan əl çəkmədim və bu yolda təxminən bir ilə yaxın mübazirə apardım. 1981-ci ilin mayın sonlarında tanış olmuşduq, 1982-ci ilin aprelində nişanlandıq. Hər halda öz istəyimə çata bildim və həyat göstərdi ki, hisslərim məni aldatmayıb. Ən qısa, bu qədər danışa bilərəm...
- Bakı Dövlət Universitetində hazırda 17 fakültə var. Filologiya fakültəsini çıxmaqla hansı fakültəni özünüzə daha yaxın hiss edirsiniz?
- Əslində bütün fakültələr, bütün insanlar mənə doğmadır. Bayaq dedim, bu kollektivi mən ailəm hesab edirəm, burada olanların əksəriyyəti də universitetdəki insanları ailə üzvü sayır, ailədə olduğu kimi, qane etməyənləri də qəbul edirsən. Yalnız ixtisasa görə fakültələr arasında fərq axtarmağı düzgün hesab etmirəm. İsrar edirsinizsə bir şey deyə bilərəm, daha çox dostum və zəngin tarixi, böyük alimləri olan Fizika fakültəsinə dərin rəğbətim var. Bu rəğbətin bir qədər subyektiv səbəbləri də var. Orta məktəbdə oxuyanda fizika üzrə respublika olimpiadasının qalibi olmuşdum. Tahir adlı yaxşı bir fizika müəllimimiz var idi. O, bizə bu fənni çox sevdirmişdi. Doğrusu, son ana qədər fizika və filologiya arasında seçim etməkdə tərəddüd edirdim. Amma bədii yaradıcılıqla məşğul olduğum üçün məktəbimizin direktoru Nanə xanım Kələntərova israrla ədəbiyyat fakültəsinə getməli olduğumu dedi. Belə də oldu. Amma fizikanı hələ də çox sevirəm.
- Bu il 60 yaşınız tamam olacaq. Sizcə, bu müddətdə ən böyük nailiyyətləriniz və uğursuzluqlarınız nələr olub?
- Bütün insanlar kimi ən böyük nailiyyətim, fikrimcə, yaxşı ailəyə sahib olmağımdır. Gözəl iki övladım var. Qızım həkim, oğlum hüquqşünasdır. Oğlum hazırda İqtisadi İnkişaf Nazirliyində çalışır, bir bölmənin hüquq departamentinin rəhbəridir. Elxan mənim himayəmdən tam imtina etmiş oğlandır. Doğrusu, dostlarıma, yaxınlarıma güvənərək ona başqa yerə işə düzəlmək təklif etsəm də, bunu qəbul etmədi. Özü sınaqlarda iştirak edərək müsabiqələrdən keçdi, iş yerini müəyyənləşdirdi, indi onun rəhbərləri heç bilmirlər ki, mənim oğlumdur, özü öz keyfiyyətləri ilə inkişaf edir. Artıq üçüncü nəsil yaranıb, nəvələrim də var. Eyni zamanda qazandığım dostlarım, yaxınlarım da ən böyük nailiyyətimdir. Digər tərəfdən universiteti də bu siyahıya daxil etmək istəyirəm. İntellekti, mədəniyyəti, insanlıq keyfiyyətləri yüksək olanlarla bir ailənin tərkibindəyəm. Bax bunları böyük uğur hesab etmək olar... Sualınızın ikinci hissəsindən danışmamaq da olar...
- Son olaraq bir şey soruşum, Fikrət müəllim , bir müsahibənizdə Məmməd İsmayılın “Hələ yaşamağa dəyər bir az da” cümləsini hər gün özünüzə sual formasında verdiyinizi bildirmişdiniz. O sualın cavabını tapmısınız?
- Çətin sualdır və bu sualın birmənalı cavabı yoxdur. Böyük Vaqif Səmədoğlunun yaratdığı şair Moşu Göyəzənli “xoşbəxtlik” sözünə qafiyə tapa bilmədiyi kimi, bu sual da cavabsızdır. Əslində “xoşbəxtliyin” ən yaxşı qafiyəsi “bədbəxtlik”dir. Ancaq Moşu onu tapa bilmir. Elə insan onu tapmasa yaxşıdır... Bəzən insanın həyatında elə məqamlar olur ki, “hələ yaşamağa dəyər bir az da” cümləsini sual formasında səsləndirməli olursan. Bəzən də cümlənin sonuna nida işarəsi qoyursan. Əksər vaxtlarda isə üç nöqtə ilədir...
