Buludxan Xəlilov,
filologiya üzrə elmlər doktoru, professor

Sözlər dilin lüğət tərkibində dilin ailə üzvləri rolunda olur, bir-birinə uyuşur, bağlanır, əlaqələnir və yardımçı olurlar. Ailə üzvlərinin atası, anası, əmisi, dayısı, bibisi, xalası və digər qohumları olduğu kimi, sözlərin də bir-biri ilə münasibətində bu qohumluq, doğmalıq, yaxınlıq dilin zənginliyi və gücüdür. Belə olduğu üçün sözlər dilin ailə üzvləri kimi bir-biri ilə müxtəlif münasibətlərdə və funksiyalarda olurlar. Ailə üzvlərinin sayı ailənin böyük və kiçik olmasında rol oynayır, beləliklə, dilin lüğət tərkibinin zənginliyi, dilin lüğət tərkibinin imkanları, dilin başqa dillərlə (qohum və qohum olmayan dillərlə) rəqabət imkanları üzə çıxır. Dildəki sözlər,  dilin lüğət tərkibindəki sözlər yaxşı mənada bir-birinə sipər çəkirlər və beləliklə, hər bir sözün mənası başqa bir sözün mənasından fərqlənir. Sözlərin bir-birinə münasibətində fərqli vücudları, görkəmləri, mənaları, səslənmələri olur. Hətta onlar bir-biri ilə izdivaca da girirlər. Ərəb mənşəli izdivac doğma dilimizdəki evlənmə imkan yaradır ki, sözlərin bir-birinə uyuşması, yaxınlaşması yeni mənaları yarada bilsin. Dilimizdə belə izdivac (evlənmə) əsasında yüzlərlə sözlər yaranıbdır. Məsələn, birinci tərəfi ərəb mənşəli, ikinci tərəfi öz sözlərimizdən ibarət olan mürəkkəb feillər bu qəbildəndir. Saysız-hesabsız dil nümunələri içərisində Qabilin “Ağla qara arasında” şeirindən bir nümunə:

Acizsən, rəhm eyləyək,
Gəlib yanaq halına.
Zalimsən, qəhr eləyək,
Boyanasan alına.

Bu şeir parçasında rəhm eyləyək, qəhr eləyək sözlərinin hər biri iki sözün izdivacından yaranmışdır. Rəhm və qəhr sözləri ərəb mənşəli sözlərdir. Rəhm “rəhm etmə, rəhmət göstərmə; yazığı gəlmə; acıma” mənalarındadır. Qəhr sözü isə “qəzəb, hirs, hiddət; zorlama; cəbr etmə, məcbur etmə; tabe olma; tabelik; pərtlik, dilxorluq” mənalarını bildirir. Hər iki söz eyləyək//eləyək sözü ilə izdivaca girmiş, rəhm eyləyək, qəhr eləyək kəlmələrini ərsəyə gətirmişdir. Hər iki sözün ikinci tərəfi olan eyləyək//eləyək mənşə etibarı ilə öz sözümüz olmaqla ərəb mənşəli rəhm və qəhr sözləri ilə izdivaca girmişdir. Bu izdivac dildə fikrin ifadə imkanını genişləndirmişdir. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, hər söz izdivaca qoşula bilmir. O sözlər qoşulur ki, onlar öz imkanlarına güvənir, izdivaca girdiyi sözlərin təsirindən ehtiyat etmirlər. Məhz eyləyək//eləyək sözü də məna gücü, potensialı və müqavimət imkanı ilə fərqlənən sözdür, məhz feildir. Feillər məna gücü, potensialı və müqavimət imkanı ilə başqa nitq hissələrindən fərqlənir, üstünlüyü ilə seçilir. O sözlər bir-biri ilə izdivaca girir ki, onların tay və bərabərliyi uyarlı olur. Onlar məqam və şəraitlə bağlı olaraq bir-birini tapır, məna və məzmun baxımından bir-birini tamamlayırlar.

Dilin lüğət tərkibinə sözlərin daxil olması, eləcə də bir dildən başqa bir dilə sözün keçməsi təbii şəkildə baş verən ixrac və idxal prosesidir. İxrac və idxal təkcə məhsulların ixrac və idxal olunması deyil, həm də sözlərin ixrac və idxal olunmasıdır. Bu mənada sözlərin ixrac və idxalından qorxmaq lazım deyil. Əksinə, hər iki prosesə – ixraca və idxala sahib çıxmaq vacibdir. Azərbaycan dilinin ixrac və idxal prosesində öz payı var. Belə bir hal diri, canlı, həyati dillərin təbiətidir, o cümlədən Azərbaycan dilinin. Azərbaycan dilinin ixrac və idxal imkanı tarixboyu olub və olacaqdır. Zövqü olan hər bir dil, o cümlədən Azərbaycan dili ixrac və idxal prosesini yaşayır. Bunun özü də hər bir dilin, o cümlədən Azərbaycan dilinin gücü və dildaxili, dilxarici faktorlara reaksiyasıdır. Bir sözlə, Azərbaycan dili ixrac və idxal prosesinə, eləcə də dildaxili və dilxarici faktorlara reaksiyalı dildir. Reaksiyalı olmağın bir tərəfi də odur ki, dil qəbul etdiyi sözü tələbatı ödəyən bir hala çevirir, işləndiyi məqamda dilin öz təbiətinə və ruhuna uyğunlaşdırır. Dilimizdə minlərlə belə söz var. Həmin sözlər bütün məna incəlikləri ilə təkcə dilin özünü yox, həm də işləndikləri cümləni, bütövlükdə mətni bəzəyirlər. Məsələn, Qabilin “Ağla qara arasında” şeirində halə, bədr, həqə və dürəng sözləri buna əyani misaldır. Qabil həmin şeirdə yazır:

Nə iynən var, nə ətrin,

Nə gülsən, nə tikansan.

Nə halən var, nə bədrin,

Bomboz alatoransan.

Qara da var, ağ da var,

Yerində xoşdur həqə.

Ancaq ki, ay adamlar,

Dözmürəm dürənglərə.

Şeirdə halə, bədr, həqə, dürəng sözlərini oxuyan hər bir oxucu bu sözlərin mənasını öyrənmək istəyində olur və həm də məcbur olur ki, fikrin bütün incəliklərini anlamaq üçün bu sözlərin mənasını öyrənsin. Nəticədə belə sözlərin mənası anlaşıla-anlaşıla dilin təbiətinə və ruhuna uyğunlaşır. Axı dilimizdə “Ayın ətrafında bəzən görünən işıqlı dairə” mənasında olan ərəb mənşəli halə sözünü əvəz edən başqa bir söz yoxdur. Yaxud dilimizdə “on dörd gecəlik ay, bütöv ay; gözəl sifət” mənasını bildirən ərəb mənşəli bədr sözünü hansı sözlə əvəz etmək olar? Yaxud da “hörmətsizlik, saymamazlıq; həqir sayma, həqirlik” mənasında olan ərəb mənşəli həqarət//həqə, “ikirəngli; ikiüzlü” mənasında olan ərəb mənşəli dürəng sözləri qədər hədəfə təsirli olan, bu sözləri əvəz edən söz varmı? Deməli, dilin özü imkan yaradır ki, lüğət tərkibində olan sözlər mənşəyindən asılı olmayaraq yerində və məqamında fikri daha aydın çatdırmaq məqsədilə işlənsin. Bu, dilin zəngin dünyası ilə bağlı olan bir haldır. Azərbaycan dili zəngin dünyası olan bir dil kimi belə məqamları heç zaman əldən buraxmır, zövqləri oxşayır və könülləri fəth edir. Odur ki, izdivaclı sözləri də, ixrac və idxal olunan sözləri də dilin ailə üzvü kimi sevmək, onların hər birinin mənalarını və məna incəliklərini dərindən öyrənmək lazımdır. Nəzərə almaq lazımdır ki, söz alıb söz vermək mədəni əlaqənin ən ümdə göstəricilərindən biridir. Yəni söz alıb vermək bir mədəniyyətdir. Burada məsələyə, yəni söz alıb söz verməyə alan və verən tərəfin üstünlüyü, dominantlığı kimi yox, mədəni əlaqələrin zəfəri kimi baxmaq lazımdır. Həm də hər hansı bir xalqın inkişaf etdirdiyi sahələrlə bağlı sözlərin başqa dillərə təbii olaraq, tələbatla əlaqəli olaraq daxil olmasıdır. Məsələn, ingilis dili dünyanın beynəlxalq dillərindən biri və birincisi olsa da, İkinci Dünya müharibəsindən bu yana ingilis dilinə başqa dillərdən sözlər daxil olmuşdur. Həmin sözlər mənbə dilin üstünlüyü, dominantlığı yox, mənbə dildə həmin sözlərin aid olduğu sahələrin mədəni zəfəridir. Statistik hesablamaya görə, İkinci Dünya müharibəsindən bu yana 125 min kəlməlik əski ingilis dilinə koreya və yapon dillərindən 4 min söz daxil olmuşdur. İngilislər, daha doğrusu, ingilis mədəniyyəti bunu bir zəfər kimi elan edir. Ona görə ki, bu sözlər ingilis dilinə daxil olduqdan sonra səslənməsi və forması (morfoloji tərkibi, sintaktik vəzifəsi) baxımından ingiliscə olur, ingilisləşirlər. İngilis dili həmin sözləri bu dilin tələbinə, təbiətinə, fonetik, leksik, morfoloji və sintaktik quruluşuna uyğunlaşdırır. Onu da qeyd edək ki, tələbatla, ehtiyacla bağlı olaraq bir dilin başqa bir dildən söz alması hər iki dilin bir-birinə bələdçiliyinə gətirib çıxarır. Hər iki dilin müxtəlif sahələrə aid sözlərinin hakim olma səbəblərini və dil mədəniyyətinin rəqabət imkanlarını təqdim edir.

Ardı var...