Modern.az

Dil və ədəbiyyat dərslərinin tədrisi  məsələləri - IV YAZI  

Dil və ədəbiyyat dərslərinin tədrisi  məsələləri - IV YAZI   

8 Yanvar 2019, 09:00

Buludxan Xəlilov,
filologiya üzrə elmlər doktoru, professor

Ali məktəblərdə filologiya fakültəsinin, daha sonra magistratura, doktorantura pilləsinin mövcudluğunu və mütəxəssislərin bütün ömürlərini bu işə sərf etməsini nəzərə alsaq, deməliyik ki, dil və ədəbiyyat fənlərinin dərinliklərini, incəliklərini öyrənməyə kifayət qədər imkan var. Azərbaycan dilinin özü bir mədəniyyət, təfəkkür və bədiiyyat dili kimi ədəbiyyatımızı dərindən öyrənməyə şərait yaradır. Ancaq gərək dilimizi və ədəbiyyatımızı anamızın südü kimi qəbul edək. Ana südü uşaq üçün nədirsə, doğma dil və ədəbiyyat da millətin hər bir övladı üçün odur. Ona görə də usaq ana südünü ağzında necə dadırsa, doğma ana dilini və ədəbiyyatını da eləcə dadmalıdır. Bu mənada yenə də qeyd etmək yerinə düşər ki, Sovet dövründə yaranmış ədəbiyyatın üstündən xətt çəkməyə haqqımız yoxdur. Bu dövrdə yaranmış ədəbiyyatı ana südümüz kimi dadmalıyıq, yaxşı və pis tərəflərini bir-birindən ayırd etməliyik, yaxşı cəhətləri təbliğ etməli, pis cəhətləri isə ibrət dərsinə çevirməliyik. Bunu da unutmaq olmaz ki, Sovet dövründə yaranmış ədəbiyyatın siyasi-ideoloji cəhətlərinə aydınlıq gətirməklə yanaşı, sənətkarlıq tərəflərini də diqqətdən qaçırmamalıyıq. Hansı dövrdə yaranmasından və hansı ictima-siyasi ideologiyaya xidmət etməsində asılı olmayaraq, istənilən bir bədii əsərin sənətkarlıq tərəfini açmaqla insanlarda bədii zövqün formalaşmasına da çalışmalıyıq. Yəni ədəbiyyatın, o cümlədən istənilən bədii əsərin ictimai-siyasi, ideoloji cəhətləri ilə sənətin tələblərinə cavab verməsini, sənətkarlıq məsələlərini bir-biri ilə qarışdırmamalıyıq. Bax bu mənada da Sovet dövründə yaranmış  ədəbiyyatın ideoloji tərəfləri ilə sənətkarlıq tərəfləri bir-birinə qarışdırılır, daha doğrusu, ideoloji tərəf şişirdilir, sənətkarlıq tərəfi isə  unudulur. Bunun özü də ədəbiyyata (konkret desək, Sovet ədəbiyyatına) birtərəfli qiymət verməkdir. Məhz bu cür qiymət ədəbiyyatın əsl qiyməti ola bilməz. Ona görə də ədəbiyyatın özünün  ictimai-siyasi və ideoloji mübarizəsi ilə bədii, sənətkarlıq xüsusiyyətləri fərqli-fərqli anlayışlardır. Bu mənada ədəbiyyat ictimai-siyasi, ideoloji mübarizə ilə yanaşı, ədəbi-bədii və sənətkarlıq mübarizəsi də aparır. Yəni ədəbiyyat geniş mənada savaşır. Bu savaşda istənilən bədii əsərin ideoloji tərəfi (əgər varsa) ilə sənətkarlıq tərəfi bir-birindən ayrılır. Bu mənada Sovet dövründə yaranmış ədəbiyyatın ideoloji tərəfi bizi təmin etməsə də, ancaq sənətkarlıq tərəfi oxucuda sənət zövqünü, bədii zövqü formalaşdıra bilir. Müqayisə üçün qeyd edək ki, bu gün dünyada dil, din, mədəniyyət və s. savaşları gedir. Bu savaşların hər birinin siyasi tərəfləri ilə yanaşı, dəyər rolunu oynayan tərəfləri də var. Tarixi təcrübə göstərir ki, bəzən (və əksər vaxt) siyasi tərəf məqsədli şəkildə dəyər rolunu oynayan tərəfdən qabağa keçir. Belə olanda əsl həqiqət kölgədə qalır, təhrifli yanaşmalara meydan verilir. Təhrifli yanaşmaların çoxalması əsl həqiqətin savaşmasına imkan vermir. Bir sözlə, təkcə dil və ədəbiyyat savaşında deyil, həm də mədəniyyət, din savaşlarında da bu hal özünü göstərir. Ona görə də bütün savaşları düzgün aparmaq üçün savaş aparanların peşəkar zövqə malik olmaları əhəmiyyətli rol oynayır. Dil və ədəbiyyat savaşında sənət, sənətkarlıq məsələləri ön plana keçməli, dil və onun yaratdığı ədəbiyyat sənətkarlıq baxımından bayraq kimi, vətən kimi qorunmalıdır. Dünyanın hər bir milləti mədəni səviyyəsinə görə dilinə və ədəbiyyatına borcludur. Mədəni səviyyə, eləcə də milli mədəni səviyyə dilin və ədəbiyyatın apardığı savaşın sayəsində mövcuddur. Dil və ədəbiyyat mövcud mühitin, şəraitin içindən keçir, nəticədə mövcud mühitin, şəraitin savaşları ilə üz-üzə qalır. Dil və ədəbiyyatın savaşı olmazsa, onda dil və ədəbiyyat (milli dil və ədəbiyyat) yaşaya bilməz. Bu cür savaşın sayəsində Azərbaycan dili və ədəbiyyatı ərəb, fars müqavimətindən keçə bilmiş və hal-hazırda müasir dünyanın dil və rəqabət müqavimətinə cavab verə bilir.

         
Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinə bütöv bir orqanizmi kimi yanaşmaq lazımdır. Onun bütün dövrlərinin təfərrüatlarına varmaqla öyrənmək  və gənc nəslə öyrətmək lazımdır. Biz onun Sovet dövrünü qəbul etməməklə ədəbiyyat tariximizin bütövlüyünü qırmış oluruq. Bəzən hətta yanlış olaraq fars dilində yazanların yaradıcıllığını da ədəbiyyat tariximizin tərkib hissəsi kimi qəbul etməyənlər var. Belə mövqedə olanlar Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin bütövlüyünü bilərəkdən və ya bilməyərəkdən dağıdırlar. Halbuki fars dilində yazmağın, eləcə də Sovet dövründə Sovet ədəbiyyatının yaranması səbəbləri gənc nəslə, ədəbiyyat tarixini öyrənənlərə aydınlaşdırılmalı, izah olunmalıdır. Əgər belə olmasa, onda gənclik və gələcək nəsil ədəbiyyatımıza, onun tarixinə dərindən bağlanmayacaqdır. Ədəbiyyat tariximizdə mövcud olanları olduğu kimi öyrətmək doğrunu öyrətmək deməkdir. Ancaq bu çətinliklərdən qaçaraq ədəbiyyatımızın (ədəbiyyat tariximizin) siyasi, ideoloji tərəflərini öyrətməmək yanlış öyrətməkdən başqa bir şey deyildir. Bu da nəticə etibarilə ədəbiyyat tariximizin tamlığına xələl gətirəcək, eyni zamanda gənc nəslə ədəbiyyat tariximiz barədə natamam bilgilər verəcəkdir. Dil və ədəbiyyat müəllimləri bu incə məqamları ciddi şəkildə nəzərə almasa, onda dünyagörüşü, mədəniyyəti, biliyi yarımçıq olan nəsil yetişəcəkdir. Tariximizin uğurları və uğursuzluqları bizə aid olduğu kimi, ədəbiyyatımızın uğurları və uğursuzluqları da bizə aiddir. Onların hər ikisini öyrətmək, onların hər ikisindən ibrət dərsi götürmək doğru bir yoldur. Bir sözlə, tariximizə, dilimizə, dinimizə, ədəbiyyatımıza yiyə durmaq, sahib çıxmaq özümüzü təsdiqimizdir. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin öyrədilməsində bir çətinlik də fars dilində yazılmış ədəbiyyatın, o cümlədən klassiklərin öyrədilməsidir. Təbii ki, ədəbiyyat tariximiz tarixi ardıcıllıqla öyrədilir. Qədim dövrdən başlayır və müasir günümüzə qədər gəlib çıxır. Bu zaman orta məktəb usaqlarının qədim və orta əsrlər ədəbiyyatını öyrənmələri çətinliklərlə qarşılaşır. Məsələn, Füzulini, Nəsimini, Q.Bürhanəddini və digərlərini öyrənmək o qədər də asan deyildir. Ona görə də daha yaxşı olar ki, ibtidai siniflərdə onların yaradıcılığının motivləri əsasında uşaqların anlaya biləcəyi hekayələr, materiallar verilsin. Belə olarsa, uşaqlar bu cür təməl üzərində Nəsimini, Füzulini və digərlərini daha yaxşı öyrənə bilərlər. Müqayisə üçün Türkiyədə mövcud olan yaxşı bir ənənəni qeyd etmək yerinə düşər. Belə ki, türklər sufizmi yaxşı öyrətmək üçün klassiklərin və böyük ustadların fikirləri əsasında kiçik hekayələrlə ən çətin ədəbi-bədii mətləbləri oxucuya (xüsusilə uşaqlara) aşılaya bilirlər. Məsələn, Cəlaləddin Ruminin, Fəridəddin Əttarın, Əhməd Yəsəvinin, Bahəddin Nəqşbəndinin, Bəyazid Bistaminin, Şihabəddin Yəhya Sührəvərdinin, İdris Şahin və digərlərinin müdrik fikirləri kiçik hekayələr vasitəsilə oxuculara (o cümlədən uşaqlara) çatdırılır. Bu da insani keyfiyyətlərin formalaşması ilə yanaşı, sufizmin (təsəvvüfün) nə demək olduğunu, mahiyyət və məzmununun nədən ibarət olduğunu oxucuya təlqin edə bilir.

         
Dil, ədəbiyyat müəllimləri dilə, ədəbiyyata sevgini aşılamaqla tariximizə, mədəniyyətimizə, dinimizə, milli dəyərlərimizə bağlılığı və məhəbbəti gücləndirə bilər, uşaqlara gənc nəslə lazım olan açarı vermiş olarlar. Uşaqlar, gənclər isə həmən açar vasitəsilə bütün sirləri və tilsimləri aça bilərlər.                                    


Son
   

Instagram
Gündəmdən xəbəriniz olsun!
Keçid et
Ukraynadan Rusiyaya ardıcıl zərbələr: Vəziyyət kritikdir