Modern.az

Bəşəriyyəti titrədən FƏLAKƏT -  Sunami haqda bilmədiklərimiz...

Bəşəriyyəti titrədən FƏLAKƏT -  Sunami haqda bilmədiklərimiz...

2 May 2019, 14:25

 

 

Sunami insan əhlinin baş verməsini istəmədiyi ən qorxunc fəlakətlərindən biridir. Bu fəlakət indiyə qədər neçə yüz min insanın həyatına son qoyub. Bu tez-tez baş vermir, amma olanda da ele bil bəşəriyyətdən neçə illərin acığını çıxırmış kimi qabağına çıxan canlını tələf edir.

 

Sunami okeanda zəlzələ nəticəsində yaranan su dalğasıdır. Umumilikdə isə hər zəlzələ nəticəsində  sunami baş vermir. Sunami adətən 7,5 baldan yüksək zəlzələlər zamanı baş verir. Zəlzələnin gücündən asılı olaraq sunami dalğasının böyüklüyü artır və quruda yaşayan insanların yaşayışına təhlükəli olur.  “Sunami” sözünün mənası yapon dilində “liman dalğası” deməkdir.  Bu termin ilk dəfə 15 iyun 1896-ci ildə Yaponiyada 8,5 bal gücündə Meiyi zəlzələsindən sonra işlədilməyə başlamışdır.

Sunaminin 80 faizi Sakit okeanda baş verir. Sunami bir dalğadan ibarət olmur, bir neçə dalğalar ardıcıllığıdır. Böyük sunamidə bu dalğa ardıcıllığı bir saatdan çox davam edə bilər və bu dalğaların şiddəti və böyüklüyünün getdikcə azalacağına zəmanət verilmir. Sunaminin baş vermə səbəbi dənizaltında reallaşan zəlzələlərdir. Sunaminin şiddəti onun nə qədər dərinlikdə baş verməsindən aslıdır. Sunami adətən okeanda saatda 800 - 1000 km sürətlə hərəkət edə bilir. 

 

Adətən sunami yer kürəsinin tektonik pilitələrin daha fəal olduğu ərazilərində baş verir. Okenın dibindəki pilitələr bir-birinə qarşı hərəkət etdikdə toqquşmalar nəticəsində çox güclü titrəmələr də yaranır ki, bu titrəmələr də tektonik pilitələrin əyilməsinə, sınmasına səbəb olur. Bu dağıntıların uzunluğu bir neçə kilometrə çata bilir. Nəticədə güclü titrəyişlər okean səthində ardıcıl dalğaların yaranmasına, bu isə öz növbəsində çox böyük həcmli su kütlələrininn ardıcıl hərəkətinə və sunami dalğalarının əmələ gəlməsinə gətirib çıxarır.

Dənizaltındakı zəlzələlərin sunamiyə gətirib çıxarmağı nəzəriyyəsini ilk dəfə Yunan tarixçisi Tusidides, tərəfindən kəşf edilib. O bildirib ki, vulkanik partlayışlar, böyük sürüşmələr, dənizaltındakı nüvə partlayışları və tropik qasırğalar da sunami meydana gəlməsinə səbəb ola bilər.

Rusiyanın Okeanologiya institutunun apardığı müşahidələrin nəticələrinə görə, Xəzərdə eramızın 743–1989-cü illəri arasındakı dövrdə müxtəlif şiddətli 12 sunami qeydə alınmışdır. Bunların ən güclüləri 1895 və 1933-cü illərə təsadüf etmişdir. Bu hadisələr Bakı, Dərbənd və Livanov Bankəsində qeydə alınmışdır. Tədqiqatçıların rəyinə görə Xəzərdə adətən 7,2–7,5 bal gücündə zəlzələlər sunami yarada bilir və bu isə 40–60 ildən bir baş verir. Xəzər dənizi sahillərində ən seysmik zona Abşeron yarımadası sayılır. Abşeron yarımadasının da seysmik zonada yerləşdiyini nəzərə alsaq, biz hər an zəlzələyə hazır olmalıyıq. O da nəzərə alınmalıdır ki, yarımada düzənlik və tarlalardan ibarət deyil, üzərində bir-birinə yaxın olan neft emalı zavodları, kimya kombinatları, xam neft terminalları, benzin və qaz boru xətləri və s. yanğına davamsız qurğularla zəngindir. Bu isə o deməkdir ki, cüzi titrəyiş Abşeronu alovlar ağzına ala bilər. Allah gecindən versin.

 

Eramızdan əvvəl 1490-cı ildə Egey dənizində Santorin vulkanının püskürməsi nəticəsində Yunanıstanın minoy sivilizasiyası tamamilə yer üzündən silinmişdir. Tədqiqatçıların fikrincə, bu sunami yer kürəsinin öz oxu ətrafında cüzi əyilməsinə səbəb olmuşdur.

 

1883-cü ildə İndoneziya yaxınlığında Karakatu vulkanının püskürməsi nəticəsində baş vermişdir. Bu güclü partlayış sahildə 41 metr yüksəklikdə də dalğalar əmələ gətirmiş və nəticəsində Yava və Sumatra adalarının sahil şəhər və kəndləri məhv olmuşdu. Bu fəlakət 36417 insanın ölümü ilə nəticələnmişdir.

Ən güclü sunamilərdən biri yenə Sumatranın adı ilə bağlıdır. Belə ki,  26 dekabr 2004-cü ildə saat 00.58.55-də 9 ballıq zəlzələ ilə başlamaqla İndoneziyanın Sumatra adasının şimali qərbində  baş vermişdi. Dəhşətli sunami dalğaları bir an içərisində Hind okeanı sahillərində yerləşən 9 dövlətə ciddi iqtisadi ziyan vurmaqla, təxmini sayı 230 minə yaxın insan tələfatına səbəb olmuşdu.

 

Ən son isə 11 mart 2011-ci ildə Yaponiyadakı zəlzələ nəticəsində baş verən sunami isə bu fəlakətin nə qədər ciddi, qorxunc olduğunu və insanın təbiət qarşısında nə qədər aciz olduğunu bir daha göstərdi. Yaponiyada baş verən və sonradan sunami ilə müşayiət olunan dağıdıcı zəlzələ nəticəsində ölənlərin sayı son məlumatlarda 14 minə çatdığı bildirilirdi. 15 minə yaxın adam isə itkin düşmüş sayılır. Qeyd edək ki, Yaponiyada Rixter cədvəli ilə 9,0 bal gücündə zəlzələ ölkənin şimal-şərqində qeydə alınıb. Yeraltı təkanlar hündürlüyü 10 metrdən çox olan sunami ilə müşayiət olunub.

 

Dünya yaradılandan bu günə qədər Yerin ən müxtəlif nöqtələrində zəlzələlər, sunamilər olmuş, bu səbəbdən milyonlarla insanın tələf olduğu, yüzlərlə yaşayış yeri yer üzündən silindiyi bir reallıqdır. Yer üzündə yaşayan olan insanlar isə bu fəlakətləri ancaq seyr edə və nəticələrinin aradan qaldırılmasına səy göstərə bilirlər. Başvermə səbəblər isə olara aid deyil, çünki bu təbiət hadisəsidir və qarşısı alınmazdır.

 

Novruz NOVRUZLU

 

Telegram
Hadisələri anında izləyin!
Keçid et
Paşinyan Qazaxa gəldi - Ermənilər üzərinə hücum çəkdi