Azərbaycan tarixi-coğrafiyasının əsas tərkib hissəsini təşkil edən yer adlarının (toponimlərin) mənşəyi və yaranma qanunauyğunluğunun elmi-nəzəri əsaslarının izahı filoloji, tarixi, coğrafi məzmun kəsb etməklə yanaşı, həm də dövlətçiliymizin yaşanmasının əsaslarından birini təşkil edir. Yer adlarımızın tarixi yaşı dövlətçiliymizin və xalqımızın yaşı qədərdir. Tarixi-coğrafi sərhədlər daxilində yaranmış yer adlarımızın mənşəyində ictimai-siyasi, hərbi-dövlətçilik, sosial-iqtisadi, təbii... proseslərin təsiri daha böyük olduğundan tarixi keçmişimizin öyrənilməsində toponimika elminin müstəsna əhəmiyyəti vardır. Bu baxımdan 1905-1920-ci illər ərzində tarixi bölgələrimizdə - Cənubi Azərbaycanda, Naxçıvanda, Zəngəzurda, Qarabağda, Borçalıda, Dərbənddə, Çar-Balakənddə... hay-daşnak və şovinist rus silahlıları tərəfindən dinc müsəlman-türk əhalisinə qarşı törədilmiş soyqırım-qətliam faciələrini, olaylarını, qanlı qırğınları özündə yaşadan müxtəlif yer adlarımız (toponimlərimiz) Azərbaycan coğrafiyasında xüsusi səhifə təşkil edir. Faciəvi hallardan biri də odur ki, milli tarixi-coğrafi yer adlarımızın XVIII-XIX əsr “yaşlılarının” əksəriyyəti məhz hay kilsə və daşnak quldurlarının xalqımıza yaşatdığı faciələrdən doğmuşdur.
Bu cür səhifələrdən biri də o dövrdə Şamaxı qəzasının (indiki Ağsu rayonunun) Nuran kəndində “yazılmışdır”.
Bu kənd Şamaxı-İsmayıllı avtomobil yolundan 6 km cənub-qərb istiqamətində yerləşir, keçən əsrin əvvəllərində orada yüzə qədər ev olub. “ Nuran” sözü “nurlu, bərəkətli yer” mənasındadır, torpağının bərəkətli olmasını bildirir. Həqiqətən, 1920-ci illərdə və 1941-1945-ci il müharibə dövründə bu kəndin əkin yerlərinin bərəkəti bölgənin bir çox kəndlərinin əhalisini amansız aclıq təhlükəsindən xilas etmişdir. 1984-1985-ci illərdə bu kəndin yerində sürüşmə baş vermiş, əhali 5-6 km aralıdakı Şandılan meşəliyi ətrafına köçürülmüşdür. Bu ərazidə 8-10 qədim yurd yerdləri qalmaqda idi, 1920-ci ilədək düşmən quldur dəstələrinin qanlı hücumunadək burada yaşayış olmuşdur.
1918-ci ildə bu meşə sahəsindən keçən qonşu Zarqava (bu kənd Nuran kəndindən 7-8 km cənub-qərb tərəfdədir) kənd sakni 23 yaşlı Həzrət 18 yaşlı qardaşı Xancan Qüdrətqulu oğlunun yaxınlığdakı Gürcüvan kəndində məskunlaşan və bu hissədə müsəlman-türk əsilli kəndlərə (Suraxanı, Kalva, Dilman, Hacıman, Nuran, Xatman...) basqın edən haylar tərəfindən yaşı 100 ilə yaxın olan bir palıd ağacından asıldığını görür. Hönkür-hönkür ağlayan Həzrəti də quldurlar tutub həmin ağacda, qardaşının yanından asırlar... Şəhidləri camaat Zarqava kənd qəbirstanlığında dəfn ediblər.
Sonralar o ağac el arasında “Qanlı palıd” adlanmışdır. İndi, aradan yüz ildən çox vaxt keçsə də, düşmən qansızlığına şahid olan və iki gəncin Şəhidliyinə qoynunda yer verən həmin ağac qurusu da, dibindən pöhrələr böyümüşdür.
Bu ağac hazırda Nuran kənd sakini Hüseyn Əjdər oğlu Babayevin (1956) həyətyanı sahəsinin yaxınlığındadır. Bu qanlı hadisə barədə Nuran kənd sakini Yəmən Qüdrətqulu qızı (1925-2011) danışmışdır.
(Yazının hazırlanmasında Ağsu rayonunun Nuran kənd sakini Ehtiram Osman oğlu Osmanovun (1969) məlumatından istifadə edilib.)
Qismət Yunusoğlu,
Bakı Dövlət Universitetinin müəllimi (050.372.60.08.)