filologiya üzrə elmlər doktoru, professor
Hər bir kəs ilk növbədə dünya mədəniyyətinə, tarixinə, ədəbiyyatına, incəsənətinə bələdçiliyi dil vasitəsilə əldə edir. Yəni dünya mədəniyyətinə bələdçiliyin sirri ilk olaraq dildən keçir. Doğma ana dili vasitəsilə dünyanı və onun yaratdığı mədəniyyətləri öyrənirik. Doğma ana dilinin lüğət tərkibi nə qədər zəngin olarsa, bir o qədər dünya mədəniyyətinin incəliklərini öyrənə bilərik. Dili mədəniyyət dilinə çevirmək üçün onun zənginliklərini və zəngin imkanlarını hərəkətə gətirmək lazımdır. Bu gün dünyanın beynəlxalq dilləri bu statusu ilə fərqlənir, ona görə ki, onlar zəngin mədəniyyət dili kimi özlərini təsdiq edirlər. İstənilən bir dili mədəniyyət dilinə, o cümlədən zəngin mədəniyyət dilinə çevirmək üçün lüğət tərkibinə təbii şəkildə daxil olan alınma sözlərin qarşısını kəsmək olmaz, həmin sözlərin qapısını bağlamaq fayda verməz.
Dilin lüğət tərkibinin zənginliyi imkan verir ki, həmin dil elm, ədəbiyyat, siyasət, təhsil, maliyyə, ordu və s. dili ola bilsin. Ona görə də lüğət tərkibinin qapısına süni bir yolla açar vurmaq dilin bütün imkanlarını əlindən almaqdan başqa bir şey deyildir. Dilin lüğət tərkibinə təbii şəkildə daxil olan sözlərə sədd çəkmək həmin dilin elm, ədəbiyyat, siyasət, təhsil, maliyyə, ordu və s. dili kimi formalaşmasına maneçilik göstərməkdir.
Dilin lüğət tərkibinə alınma sözlərin daxil olması həm də dilin zövqü ilə bağlıdır. Belə ki, dil zövqünə uyğun olmayan sözü almaz, əgər almışsa zövqünə uyğun deyilsə, aldığı sözü işlətməz və ona vətəndaşlıq hüququ verməz. Məsələn, fars mənşəli gül sözünü dilimiz almış və ona bir zəriflik, incəlik qataraq işlətmişdir. Mənası hər bir kəsə aydın olan bu sözün mənşəyi barədə düşünmək coxlarının ağılına gəlmir. Ancaq mütəxəssislər gül sözünün mənşəyindən bəhs edirlər. Ona görə bəhs edirlər ki, bu, mütəxəssislərin birbaşa işidir. Digərləri isə bu sözü sadəcə olaraq işlədir və Azərbaycan dilinin səs quruluşu ilə ona gözəllik verirlər. Azərbaycan dili və bu dilin zövqü gül sözünü o qədər doğmalaşdırır ki, nəticədə ondan yeni-yeni sözlər yaradır, qadın və hətta kişi adlarında simvollaşır. Məsələn, qadın adlarında: Gülay (Gül və ay sözlərindən yaranmışdır), Gülayə (Gül nişanəsi, çiçək əlaməti), Gülbacı (Gül və bacı sözlərindən yaranmışdır), Gülbadam (Gül və badam sözlərindən yaranmışdır), Gülbahar (Gül və bahar sözlərindən yaranmışdır), Gülbala (Gül və bala sözlərindən yaranmışdır), Gülbanu (Gül və banu//xanım sözlərindən yaranmışdır), Gülbəniz (Gül və bəniz sözlərindən yaranmışdır, gül üzlü, gül yanaqlı mənasındadır), Gülbənövşə (Gül və bənövşə sözlərindən yaranmışdır), Gülbəs (“Qız bəsdir, qız lazım deyil!” mənasındadır), Gülbəstə (“Gülü bağlamaq” mənasını verən bu ad daha qız istəməyəndə qoyulur), Gülbəsti (oğlan istəyi ilə qoyulan addır), Gülbəyaz (ağ gül, ağ çiçək), Gülbəyim (Gül və bəyim sözlərindən yaranıbdır), Gülbibi (Gül və bibi sözlərindən yaranıbdır), Gülbikə (Gül və bikə sözlərindən yaranıbdır), Gülbudaq (Gül və budaq sözlərindən yaranıbdır), Gülbuta (Gül və buta sözlərindən yaranıbdır), Gülcahan (Gül və cahan sözlərindən yaranmışdır), Gülcamal (Gül və camal sözlərindən yaranmışdır), Gülcan (tər bədənli, canı gül kimi olan, xoşagələn, sevimli), Gülcənnət (Cənnət bağının gülü), Gülçəmən (çəmən çiçəyi, gülü), Gülçiçək (“Gül” və “çiçək” sözlərinin birləşməsindən yaranmışdır), Gülçin (Gül toplayan, gül dərən, seçilmiş, seçmə, ən yaxşı), Gülçöhrə (Gülüzlü, üzü gül kimi lətif, qəşəng), Güldəm (Gül nəfəsli, gül zamanı), Güldəstə (Gül topası, gül dəstəsi, çiçək dəməti; türk musiqisində bir muğamın adı), Gülən (Təbəssümlü, gülər adam, həmişə gülən), Gülər (Üzügülər, gülən, gülümsəyən, mehriban, şən), Güləsər (Gül kimi əsər, gül kimi əmələ və ya meydana gətirilən hər hansı bir şey; başqa sözlə, övlad, qəşəng uşaq), Gülxanım (Gül və xanım sözlərindən yaranmışdır), Gülxar (Tikanlı gül, tikanlı çiçək; zəlil gül, yazıq çiçək; gül yeyən), Gülxara (Tikanlı gül; İpək parça növü, baş örtüyü üzərində naxışlar olan bir cür parça), Gülxatın (Gül kimi qadın), Gülxoş (Xoş təsir bağışlayan gül, gözəl çiçək), Gülqədəm (Gül yerişli. Əslində ayaqları gül kimi olan deməkdir), Gülqız (Gülə bənzər qız, çiçək kimi qız, gözəl qız), Gülqonça (“Gül” və “qönçə” sözlərindən yaranmışdır, qızılgülün qönçəsi), Güllər (“Gül”ün cəmi), Güllü (Gülə bəzənmiş, gül-çiçəkli; üzərində gül biçimində naxışları olan; çoxlu gül olan, gül bitən (yer), çiçəkli), Güllübəyim (Güllü və bəyim sözlərindən yaranmışdır), Güllüxanım (Güllü və xanım sözlərindən yaranmışdır), Gülmayə (Mayası güldən olan, gül mayalı, gül əsilli, gül maddəli), Gülməxmər (Üzərində iri gülləri olan nazik ipək parça), Gülmirə (Gül və mir sözlərindən yaranmışdır), Gülnar (Nar çiçəyi, nar ağacının gülü, nar gülü rəngində), Gülnarə (Gül və nar sözlərindən yaranmışdır), Gülnaz (Nazlı gül, işvəli gözəl), Gülnigar (Gül və Nigar sözlərindən yaranmışdır), Gülnisə (Gül və Nisə sözlərindən yaranmışdır), Gülnişan (Gül və nişan sözlərindən yaranmışdır), Gülpər (Gül qanadlı, gül kimi tükləri, saçı olan), Gülpəri (Gül kimi, çiçək kimi gözəl qız; Gül və Pəri sözlərindən yaranmışdır), Gülreyhan (Reyhanın gülü, çiçəyi), Gülsabah (Səhər gülü, səhər açılıb axşam yumulan dekorativ gül), Gülsara (Saf gül, xalis gül), Gülsel (Çoxlu gül, çiçək seli; gül kimi, gülə bənzər; gülə aid olan), Gülsevən (Gülə aşiq olan, gülə vurulan, çiçəyi çox istəyən), Gülsevər (Gülü çox istəyən, gülə aid olan, çox çiçək sevən adam), Gülsevil (Gül və Sevil sözlərindən yaranmışdır), Gülsevin (Gülüb şənlənmə, gülüb oynama, şən və şad olma), Gülsədəf (Gül və Sədəf sözlərindən yaranmışdır), Gülsəpa (Gül kimi saf, çiçək kimi təmiz, xalis; səfa gülü, səadət gülü), Gülsənəm (Gül və Sənəm sözlərindən yaranmışdır), Gülsər (Baş gül, əsas gül; həyatı gül kimi olan, gülcanlı), Gülsoltan (Gül və Soltan sözlərindən yaranmışdır), Gülsu (Gül və su sözlərindən yaranmışdır), Gülsüm (Yuvarlaq üzlü, yumru üzlü gözəl; iri üzlü, yekə üzlü), Gülsün (Həmişə şən, xoşbəxt, bəxtəvər, üzügülər olmasını arzulayan ata-analar tərəfindən qoyulan ad), Gülşah (“Gül” və “şax” (budaq) sözlərindən yaranmışdır, gül budağı deməkdir), Gülşəkər (Şəkərli gül suyu ilə hazırlanmış şirniyyat; gül şirniyyatı), Gülşən (Güllük, çiçəklik, gül-çiçək çox olan yer), Gültamam (“Gül” daha bəsdir!”, “Qız daha istəmirik!” anlamındadır. Oğlan istəyi ilə bağlı yaranan addır), Gültək (Yeganə gül, nadir gül; gül və çiçək kimi), Gültəkin (Gül kimi, gülə bənzər, çiçəyə oxşar), Gültən (Gül kimi, gülə bənzər, gülbədənli, güləndamlı), Gültər (Təzə gül, yeni açılmış gül, tər çiçək, Təzəgül və Tərgül adlarının tərsi), Gülü (“Gül” ilə başlayan adların nəvaziş bildirəni), Gülümsər (Üzü həmişə gülən, gülümsəyən, gülən, təbəssümlü), Gülüstan (Güllük, çiçəklik, gül bağçası) və s. Göründüyü kimi “gül” sözü ilə bağlı xeyli sayda qadın adları yaranışdır. “Gül” sözü fars mənşəli olsa da, Azərbaycan dili onu o qədər özəlləşdirmişdir ki, yeni-yeni adların yaranmasında təməl rolunu oynamış, zərif, incə qadın adlarını yaradan sözə çevrilmişdir. Hətta bu zəriflik, lətiflik, gözəllik o qədər dildə simvollaşmışdır ki, nəticədə “gül” sözü kişi adlarının yaranmasına da səbəb olmuşdur. Bu mənada Gülağa (Gül kimi ağa), Gülalı (Gül və Alı sözlərindən yaranmışdır), Gülbaxış (Hədiyyə olunmuş gül), Gülheybət (Qorxulu gül, hörmətli, izzətli gül), Gülmərdan (Gül kimi kişi), Gülməşəkər (Gül mürəbbəsi, şəkərli gül), Gülman (Gül kimi oğlan), Gülmurad (Gül kimi Murad), Gülümsər (gülümsəyən) və s.
İstər qadın, istərsə də kişi adlarında “gül” sözü yaratdığı adlara zəriflik, incəlik, məlahət, bir sözlə, gözəllik qatıbdır. “Gül” sözünün yaratdığı adlara qatdığı, verdiyi üstünlüklər onun sözyaratma (yəni adyaratma) imkanlarını genişləndirmişdir. Alınma olan hər sözün imkanı “gül” sözünün imkanı qədər deyildir. “Gül” sözünün mənası və dildə tam şəkildə özəlləşməsi onun imkanlarını dilimizin zövqünün (məhz yüksək zövqünün) tələblərinə uyğunlaşdırmışdır. Nəticədə dilimiz zövqünə uyğun olan “gül” sözünə geniş meydan vermiş, onu istəkli bir sözünə çevirmişdir. Yeri gəlmişkən, onu da qeyd edək ki, “gül” sözü ilə bağlı türk dilində də qadın və kişi adları vardır. Məsələn, Gül, Yazgülü, Gülşah, Gülşan, Güldalı, Güldanə, Gülizar, Kırgülü, Gülbəyaz və s. (qadın adları), Gülbəy (kişi adı). “Gül”lə bağlı bu adların türk uşaqlarına verilməsinin bəzi məqamlarına aydınlıq gətirmək üçün Türkiyənin görkəmli ədəbiyyat tarixçisi, böyük fikir adamı Nihad Sami Banarlı belə bir sorğu aparır. Sorğuya görə, o, “gül” sözünün şəxs adlarında işlənməsinin incəliklərini açıqlayır. Buna görə də Nihad Sami Banarlı Güldalı adlı qadına sual verir ki, sizin oralarda (Anadoluda və onun ətrafında, köylərdə) gül bağçaları çoxdurmu? Yəqin çoxdur, siz çoxlu gül, çiçək yetişdirirsiniz, bu qəbildən olan adları da istifadə edirsiniz, elə deyilmi? Güldalı isə ona cavab verir ki, bizim oralarda (Anadoluda və onun ətrafında, köylərdə) gül bağçası yoxdur və biz torpağı bağça kimi yox, tarla kimi əkib becəririk. Bu zaman Sami Banarlı Güldalıya deyir ki, onda bəlkə də bu qədər gül adlarını ona görə ad kimi qoyursunuz ki, “gül”ə həsrətsiniz və nəticədə “gül”ə həsrət duyğularınızı bu cür ifadə edirsiniz. Yenə də Güldalı cavab verir. O deyir ki, belə deyil, bizim həsrət duyğularımız başqadır. Bizim oralarda (Anadolu və onun ətrafında, köylərdə) gülün Həzrəti Məhəmmədin rəmzi olduğuna inanırlar. Belə ki, müsəlman türkləri arasında XIV əsrdən bəri böyük sevgi və istəklə “gül” Həzrəti Məhəmmədi təmsil edən simvollardan biridir. Ona görə də Anadoluda, onun ətrafında və köylərdə Məhəmməd Peyğəmbərə sevgi əlaməti olaraq qadınlara, o cümlədən kişilərə “gül” sözünün iştirakı ilə yaranan adların verilməsi bir inam və inanc olmuşdur. Bunu Məhəmməd Füzulinin “Su” qəsidəsi də təsdiq edir.
Suya versin bağiban gülzarı, zəhmət çəkməsin,
Bir gül açılmaz üzün tək versə min gülzarə su.
Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, Əhməd, Mahmud, Muxtar adları Məhəmməd Peyğəmbərə işarə edən adlar kimi işlənmişdir. Bunu Məhəmməd Füzulinin “Su” qəsidəsi:
Tinəti-pakini rövşən qılmış əhli-aləmə,
İqtida qılmış təriqi-Əhmədi-Muxtarə su.
Və “Gül” qəsidəsi:
Çak olub bulmuş səfa badi-səhərdən sanasan,
Baddır Cibrilü qəlbi-Əhmədi-Muxtar gül.
Eyni zamanda Molla Pənah Vaqifin “Bax” rədifli qəzəli:
Vaqifa, göz yum cahanın baxma xubü ziştinə,
Üz çevir ali-əbayə, Əhmədi-Muxtarə bax!
bir daha təsdiq edir.
Məhəmməd Peyğəmbərin adının və özünün gözəl olmasını Yunis İmrənin “Adı gözəl, kəndi gözəl Məhəmməd” şeiri təsdiq edir. Eyni zamanda bu şeirdə onun gözəlliyi simvollaşır. Necə ki, “gül” Məhəmməd Peyğəmbərin simvoludur, eləcə də gözəllik onun simvoludur. Beləliklə, gül və gözəllik Məhəmməd Peyğəmbərin simvolu kimi yaşayır. Konkret olaraq Yunus İmrənin “Adı gözəl, kəndi gözəl Məhəmməd” şeirində isə Məhəmməd Peyğəmbərin adının və özünün gözəlliyi vəsf olunur.
Canım qurban olsun sənin yoluna
Adı gözəl, kəndi gözəl Məhəmməd.
Şəfaət eylə sən kəmtər quluna
Adı gözəl, kəndi gözəl Məhəmməd.
Mömin olanların çoxdur cəfası
Axirətdə olur zövqi-səfası
On səkkiz min aləmin Mustafası
Adı gözəl, kəndi gözəl Məhəmməd.
Yeddi qay göyləri seyran eyliyən
Kürsünün üstündə çövlan eyliyən
Mirasında ümmətini diləyən
Adı gözəl, kəndi gözəl Məhəmməd.
Ol çarıyar onun göyçək yarıdır
Onu sevən günahlardan biridir
On səkkiz min aləmin sərvəridir
Adı gözəl, kəndi gözəl Məhəmməd.
Sən haq peyğəmbərsən şəksiz, gümansız,
Sənə uymayanlar gedər imansız,
Aşıq Yunus neylər dünyanı sənsiz
Adı gözəl, kəndi gözəl Məhəmməd.
Dil zövqünə uyğun olan anlayışları bildirən sözləri də bir tələbata çevirərək lüğət tərkibinə gətirir. Məsələn “su” anlayışı təmizliyin bir simvoludur. Ona görə də bu anlayışı bildirən su sözü dilimizdə müxtəlif şəxs adlarının yaranmasında iştirak edib. Bundan başqa, bu anlayışı bildirən sözlər də mənşəyindən asılı olmayaraq şəxs adlarının yaranmasında dilin özü tərəfindən qəbul olunubdur. Məsələn, Abcənnət (Cənnət suyu), Abhəyat (Həyat suyu), Alsu (gözəl, qəşəng), Aysu (su kimi aydın ay. Ay və su sözündən ibarətdir), Aysudə (suda əks olunan ay), Seyhun (aşıb-daşan, çoşan, indiki Amudərya çayının qədim adı), Damla (bir mayedən ayrılaraq düşən parça halında, kiçik miqdar, qətrə), Dəniz (dəniz, su, aydınlıq), Dəryanur (nur dənizi, nur dəryası), Eldəniz, Elsu (ölkənin suyu, bərəkəti, bolluğu), Firat (şirin su, Türkiyənin ən uzun çayı), Göygöl (səmavi yağış), Göysel (səmavi yağış), Göysu (Türklərin yaşadığı bir çox axar suya verilən ad), Göysün (Minboğa dağlarından Elbistanın cənub qərbində Seyhan çayına qarışan çay), Gülabi (gül suyu), Gülsu (gül rəngli su, təzə su) və s.
Dilləri bir-birinə yaxınlaşdıran, onlar arasında əlaqəni genişləndirən komponentlərdən biri də alınma sözlərdir. Bu mənada Azərbaycan dilinin lüğət tərkibində olan 20 mindən çox ərəb, 11 mindən çox fars mənşəli sözlər dilimizdə özəlləşdirilmişdir. Eyni zamanda bu qəbildən olan sözlər ərəb, fars dillərini doğma Azərbaycan dilinə yaxınlaşdırmışdır. İstənilən bir dil bu cür yaxınlaşma əsasında zənginləşməklə yanaşı, bərkimiş, bütövləşmiş və tam bir sistem yaratmışdır.