Modern.az saytı qazax xalqının görkəmli ədəbiyyatçısı və mütəfəkkiri Abay Kunanbayevin 175 illiyi münasibəti ilə onun qələmə aldığı “Qara Sözü” təqdim edir.
ÜÇÜNCÜ SÖZ
Görəsən qazaxların içərisindəki pərakəndəlik, bir-birini gözünü götürməməzlik, bir-birinə qarşı bədxahlıq və qərəzçilik haradan qaynaqlanır? Niyə onları səmimi danışmazlar, tənbəllik azarı canlarından çıxmasa da, iş görənin də gördüyü işi bəyənməz, ancaq ağalıq etməyi, əmr etməyi, sevirlər.? Müdriklər doğru deyiblər ki: tənbəl insan qorxaq və iradəsiz olar, iradəsizlər-qorxaq və təkəbbürlü; təkəbbürlülər- axmaq və cahil olur. Hər bir ağılsız nadan- arsız olar; əbləh və yaltaq adamın şərəfdən xəbəri olmaz, şərəfsiz adam da dostluğa etibarsız çıxar.
Bəzi tamahkar insanlar fikirləşirdilər ki, mal-qaranı çoxaldım, mal-qara sahibi olunca da el-obanın hörmətini qazanım. Lakin fikirləşmirlər ki, torpağa könül versəydilər, ticarətlə məşğul olub, elmlərini artırmağa, sənətkarlığa üstünlük versəydilər, indi biz bu qədər miskin olmayacaqdıq. Hər bir mal saxlayan adam deyir ki, mal-qaram çox olsun, sonra da balaları üçün gün ağlamağa başlayır, deyir ki, balalrımın da mal-dövləti artsın. Mal-dövləti artırndan sonra ona baxmaq çətinləşir. Fikirləşir ki, bu qədər mal-qaranı tək idarə edə bilməyəcək, mal-qaraya, ilxıya baxmağa çoban axtarır,Özü də kımızdan içir, ətini yeyib doyur, doyandan sonra gözləri gözəl gəzir, ən gözəl atları minib çapır . Qışa yaxın baxır ki, mal-qaranı saxlamağa yeri yoxdur, qonşunun otlağına, tövləsinə, həyətinə göz dikir. Kənddə qazandığı ad—sanına, nüfuzuna, gücünə, hörmətinə görə kimsə ona daha etiraz edə, söz deyə bilmir. Bu tüklənmiş qonşusunu sıradan çıxarır, kasıb qonşu da öz doğma ocağını atıb başqa yerə köçməyə məcbur olur.
Belə adamlardan dost ola bilərmi? Eldə-obada kasıb çoxalanda, əməyin qiyməti də aşağı düşür. Kasıb evləri boşaldıqca, qışlaq yerləri də çoxalır. O kasıb mənim var-yoxdan olmağımı gözləyir, mən də onun kasıblamağını. Beləliklə qonşuluqda bir-birini həzm etməmək özünü büruzə verir, yavaş-yavaş dostluq aradan gedir, iki qonşu bir biri ilə açıq düşmənçilik edir. Mübahisəni həll etmək üçün qazilərin yanına gedirik, məhkəmələrdə savaşırıq, partiyalaşırıq, qaziləri, hakimləri pulla ələ alırıq, varlanmaq yarışında daha çox var-dövlət əldə etmək üçün mənsəblərə bölünürük.
Digər qonşusu ilə mübarizədə zərəçəkən, “daha mal-qara saxlamağa gücüm çatmır”- deyib, öz təsərrüfatını yaratmayacaq, əmək sərf etməyəcək, onu nə torpaq, nə torpağın məhsulu, nə də bazara mal çıxartmaq maraqlandırmayacaq. Çünki əməyini ucuz alan onutorpaqdan küsdürüb. Öz başını saxlamaq üçün bu gün bir partiyaya, sabah başqa partiya keçə-keçə özünü satacaq. Beləcə şərəf və ləyaqətini itirəcək. Oğrular isə tutulmayacaq.
El bir olsa kəndçinin açıq qapısını yad döyə bilməz. El iki yerə bölünəndə isə, adətən insanların çoxsu xalqdan oğurlayanın yanında olur. Buna görə də oğru yanındakılara arxayın olaraq, talançılığa davam edir.
Aramızda elələri də var ki, elin təmiz adam haqqında “çapdı, taladı” yazanların sözünə inanıb, təqsiri olmayanı cinayətkar kimi göstərib donos, ərizə yazırlar. Bundan sonra barəsində şikayət yazılanı istintaqa da cəlb edirlər. Yalandan yazılan donosu təsdiq etmək üçün görmədiklərinə, eşidmədiklərinə şahidlik edənlər də bu yalançı ittihamı təsdiq etmək üçün sıraya düzülürlər. Təki kimlərnsə maraqlarına xidmət etməyən o təmiz adamı seçkilərə və yuxarı vəzifəyə buraxmasınlar. Əgər böhtana düşən adam, başını bu bəladan qurtarmaq üçün özündən yuxarıdakılarla anlaşa bilməsə, onu ən yaxşı halda günahkar və məhkum kimi heç bir vəzifəyə irəli çəkməyəcəklər, ya da katorqaya göndərəcəklər. Ədalətsiz yerə məhkuum olunan həmin adam da bu gördüklərindən, başına gələnlərdən sonra həyatda layiqli yerini tapa bilməyəcək. Hiyləgərliklə, mərdimazarlıqla , sadə adamların haqqını yeməklə hakimiyyəti ələ keçirən adamlar elə bilirlər ki, ətrafda hamı onların özü kimidir. Belə fikirləşirlər ki, öz ətraflarında özlərinə oxşayan adamların sayını artırsalar, cəmiyyətə xeyir verərlər. Daha fikirləşmirlər ki, bunlar ancaq ziyan verməyi bacarırlar.
İndi qazaxların içərisində yeni söz çıxıb: “İşi bilməz, kişi bilər”. Mənası budur ki, əgər işini düzəltmək üçün gedibsənsə, kişinin nə fikirləşdiyini öyrən, dilini tap, yolunu tap, işini gör”.
Bilirik ki, qaziləri üç illiyə seçirlər. Onu seçənlər “Məgər səni biz seçmədikmi?”,- deyərək bir ilini ötürürlər. İkinci ili isə gələcək namizdələrlə mübarizəyə həsr olunur. Üçüncü ildə seçkiqabağı həyəcanlar və mübarizələr başlayır ki, yenidən rəqiblərini arxada qoyub özü seçilə bilsin. Bəs yerdə nə qalır? Öz məqsədlərinə çatmaq üçün qazax xalqını çirkli oyunlara çəkənləri görəndə bu nəticəyə gəldim ki: xalq üçün seçilən qazi hər şeydən əvvəl rus dilində təhsil almalıdır. Əgər belə bir namizəd tapılmasa, onda qazini üyezdnoy rəisi və ya qubernatoru özü təyin etsin. Bunun xalqa faydası daha çox olar. Əvvəla şöhrətpərəst qazaxlar o dəqiqə öz uşaqlarını aparıb rus dilini öyrənməyə qoyacaqlar ki, gələcəkdə uşaqları da vəzifə mənsəb sahibi olsun; ikincisi isə qubernatorun təyinati ilə vəzifəyə gələn qazi çalışacaq ki, xalqın minnətini götürməsin. Ancaq onu təyin edənlərə baş əyəcək. Belə olarsa, o zaman yalandan yazılan ərizələrin, şikayətlərin, yoxlamaların da sayı azalar. Biz bu günə qədər kəndxudaların qazi-hakimlərinin seçilməsinin çox şahidi olmuşuq. Bizim qazaxların içərisində ala qarğa bala çıxarmır, hər adam ədaləti bərqərar edə bilmir. Bunun üçün gərək əcdadımızdan bizə miras qalan “Qasım xanın kəsə yolun, Esim xanın köhnə yolun, Təykə xanın Kültöpenin başındakı “Yeddi qanunu” bilmək gərəkdir. Doğrudur , o qədim qaydalar, sözlərin çoxu indi zamanla uyğun gəlmir, bu qədim hədislərin qabağına gərək yeni zamanaya uyğun qanunlar çıxara bilən bir kişi olsun, heyif ki, aramızda beləsi də yoxdur.
Qazaxı yaxşı tanıyan köhnə kişilər belə deyirdi:
“İki qazi bir yerdə olsa, dörd dava olacaq”. Nə qədər ki, iki qazi bir-biri ilə dalaşacaqsa, hakimiyyət olmayacaq, qanun işləməyəcək. Çünki dava yeni davalar gətirir. Qazilərin savaşını, mübahisə və davasını azaltmaq üçün, qəzalardan, xalqın arasından üç nəfər hörmətli, sözükeçən adamı seçib , bir il müddətində mübahisələri həll etməyə, qəzanın, kəndin işlərin yönəltməyə təyin edirsən. Və bundan sinra onların gördükləri işin nəticəsi və mahiyyəti elliklə müzakirə edilir və son sözü qəzanın və kəndin ağsaqqalı deyir. Və bu üç adamın içərisindən ikisini seçir, və sonra da bir nəfər vəkil seçilir. Bütün məsələləri iki qazi və bir vəkillə həll etmək lazımdır. Belə olanda heç kimin haqqı tapdanmaz, mübahisəsi uzanmaz.
Tərcümə etdi: Aida Eyvazlı