Hay başı üzərində “Türk yumruğu”...

Ədəbi̇yyat

21 İyun 2021, 10:48

Qərbi Azərbaycanın Oxçuçay vadisi ilə Oğlanca-Palantökən dağlıq silsiləsinin güney tərəfində yerləşən Yuxarı və Aşağı Gilətağ kəndləri arasında 3 km məsafə var. Oğlanca dağının şərq hissəsində, 25-30 km məsafədə (əski Zəylik yurdunda) “Türk evi” mənasını daşıyan, çoxillik tələffüz dəyişikliyinə uğrayaraq “Tatev” kimi adlanan və 1920-ci ildən sonra Cənubi Azərbaycandan köçürülmüş haylar yaşayan bu kənd 50-60 evdən ibarət idi.

Oğlanca-Palantökən dağlarının “Gəzbeli yaylağı”ndan bu kənd də istifadə edirdi, eləcə də G(ü)ecalan şəhərinə bəzən torpaq yolla, dağ cığırları ilə at-qatırla getmək istəyən həmin kəndin sakinləri 16 km məsafə gələndən sonra Yuxarı Gilətağ kəndinə çatır, burdan ötüb keçirdilər.

1952-ci ilin iyun ayında kəndin şimal-şərqində, 2 km aralıda olan “Ağduz dağ yeri” deyilən əkin sahəsində Həsən Abbas oğlu (1878-1973) ilə öküzlərə qoşulmuş xışla yer şumlayan (xodaklığ edən) Famil Mustafa oğlu Bəbirovun (1936) xatirəsi çox ibrətamizdir:

- Türk evi kəndindən gələn hay ulağa yüklədiyi gilas dolu heybələrlə kəndə çatmamış bizimlə rastlaşdı və soruşdu ki, ara, kirvə, bu yol hara gedir?

- Sənə hara lazımdır?-deyə Həsən kişi cavab verdi.

- Mən David beke gedirəm.

Bu söz hayın ağzından çıxar-çıxmaz Həsən kişi dəli oldu, onu od götürdü. Hayın başına bir “kök” qapaz ilişdirdi, qatırın üstündəki heybələri atdı yerə, meyvələri tapdalayaraq xışım-xışım etdi və “erməni”ni də şil-küt hala saldı, onun başına döyə-döyə dedi:

- Denən Fətəli xan Qalasına gedirəm, Fətəli xan Qalasına, “erməni” dığası nə vaxt “Bəy” oldu...

Müsəlman-türk dünyasının qəhrəmanlıq səlnaməsinə aid bu yer G(ü)ecalan nahiyəsinin Yuxarı Gilətağ kəndindən cənub-qərbə doğru 6 km aralıda, Aşağı Gilətağ kəndi yaxınlığında, Xustup və Çimən dağları arasında yerləşir. Oxçu çayının vadisindəki Fətəli xan Qalası həm də əsrlər boyunca qanlı hadisələrin döyüş meydanı olmuşdur.

Fətəli xanın adı ilə bağlı olan Qala darvazası olmaqla XVIII əsr müdafiə-istehkam tikilisidir.

1904-1906-cı və 1918-1920-ci illərdə Oxçuçay-Qatar hövzəsində yerli, kökənli müsəlman-türk əhalisinə qarşı amansız qətliam-soyqırımı faciələri yaşatmış hay kilsəsinə və hay-daşnak quldurlarına qarşı müqavimət dəstələrinin tərkibində döyüşmüş Həsən Abbas oğlunun bir neçə “Türk yumruğu” dəyəndən sonra hay zarıya-zarıya dedi:

- Ara, ara, amandır, dayan, dayan, Fətəli xan Qalasına gedirəm, Fətəli xan Qalasına...

Qatır qarışıq canlı hayı yola salandan sonra Həsən kişi üzünü mənə tutub dedi:

- Yadında qalsın, bu “erməni” tayfasının başına yumruq dəyməsə, düz yolu tapa bilməyəcək...

Xatırlama.Yüz illər ərzində müsəlman-türk əhalisinə qarşı soyqırımı faciələrini yaşadan hay kilsəsinin dığalarından biri olan David (1672-1725) G(ü)ecalan-Qafan nahiyələrində (xüsusilə, Mehri dağlarında, “Əli dərəsi” vadisində) quldurluğu ilə, Osmanlı Türk və Səvəfi qoşunlarına qarşı sui-qəsdlərdə, “erməni” xəyanətlərində ad çıxarmış bir “daşnak” olmuşdur.

Qədim Türk şəhəri Qafanda 1978-ci ildə ona heykəl qoyub hay sürüsü, Qubadlı rayonunun Xocamisaqlı, Çardağlı kəndləri yaxınlığındakı, Qafan-Gorus yolu üstündəki əski Türk kəndi Zeyvənin (Zəylik) adı 1945-ci ildən sonra “David bek” adlandırılıb...

Naxçıvan MR-nın Şərur rayonunda, eləcə də Goranboy, İsmayıllı, Kəlbəcər, Laçın və Daşkəsən rayonlarının inzibati-ərazi vahidlərində Zeyvə (Zəylik) kəndləri mövcuddur.